Жаноби Ҳақ Ўзининг пайғамбари ﷺга, машриқ ва мағриб ёлғиз Аллоҳники эканини ва У Зот Ўзи хоҳлаган бандасига тўғри йўлни кўрсатишини айтишни буюрди. Агар машриқ ва мағриб Аллоҳнинг мулки бўлса, у ҳолда, бошқа барча йўналишлар ҳам Аллоҳга тегишлидир. Ўз бандаларига, намоз ўқиётганларида кааба тарафга бурилишлари ҳақидаги амрни бермоқ ҳам Аллоҳнинг қўлидадир, худди буни Иброҳим (алайҳиссалом) қилгани каби. Эй мусулмонлар! Нима учун, Аллоҳга тегишли бўлган йўналишга бурилишингизга жоҳилу нодон кимсалар эътироз билдирадилар? Ҳолбуки, бу йўналиш Аллоҳнинг мулки! Сизлар, Аллоҳнинг султонлигига кирмаган тарафга юзингизни қаратаётганингиз йўқ ва шунинг ўзи, Аллоҳнинг ҳукмига бўйсунишингиз учун етарлидир. Агар Аллоҳнинг буйруқларини — марҳамат, раҳмат, иноят, ва фазлу карам деб эътибор қилинса, у ҳолда, бу буйруққа эътироз билдириш, ўша марҳамат ва иноятни инкор этиш ҳисобланади ва батаҳқиқ, бу уларнинг сизларга нисбатан туйган ҳасадлари ва адолатсизликлари сабабидандир.
Бу оятдаги, Аллоҳ кимни хоҳласа, ўшани тўғри йўлга ҳидоят қилади сўзлари, умумий маънога эга, аммо умумий маъноли оятларни, ҳар доим бошқа хос маъноли оятлар билан солиштирмоқ зарурдирки, шунда асл маъно ойдинлашади. Ҳидоятнинг ҳақ кўрсатмаси ва залолат, адашишликнинг албатта ўз сабаблари бор ва улар илоҳий ҳикмат ва адолатга мувофиқ ўрнатилган. Ўзининг азиз китобида Аллоҳ Таъало кўп маротаба сабабларни келтирдики, улар туфайли инсон ҳақ кўрсатмага эришади ва тўғри йўлга келади. Масалан, Аллоҳ Таъало деди: «Сизларга Аллоҳдан нур [яъни,Муҳаммад] ва аниқ китоб келди. Унинг воситасида Аллоҳ, Унинг ризолигини истаганларни саломатлик йўлларига бошлайди...» (5:15-16). Бу оятда шундай сабаб зикр қилинмоқдаки, унинг орқали мусулмон уммати ўзининг барча интилишларида ҳақ кўрсатмага ва Роббиларининг марҳаматига эришди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
Бу оятдаги, Аллоҳ кимни хоҳласа, ўшани тўғри йўлга ҳидоят қилади сўзлари, умумий маънога эга, аммо умумий маъноли оятларни, ҳар доим бошқа хос маъноли оятлар билан солиштирмоқ зарурдирки, шунда асл маъно ойдинлашади. Ҳидоятнинг ҳақ кўрсатмаси ва залолат, адашишликнинг албатта ўз сабаблари бор ва улар илоҳий ҳикмат ва адолатга мувофиқ ўрнатилган. Ўзининг азиз китобида Аллоҳ Таъало кўп маротаба сабабларни келтирдики, улар туфайли инсон ҳақ кўрсатмага эришади ва тўғри йўлга келади. Масалан, Аллоҳ Таъало деди: «Сизларга Аллоҳдан нур [яъни,Муҳаммад] ва аниқ китоб келди. Унинг воситасида Аллоҳ, Унинг ризолигини истаганларни саломатлик йўлларига бошлайди...» (5:15-16). Бу оятда шундай сабаб зикр қилинмоқдаки, унинг орқали мусулмон уммати ўзининг барча интилишларида ҳақ кўрсатмага ва Роббиларининг марҳаматига эришди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:143.
وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ
Оят: Ва шунингдек [худди қиблангиз йўналишини ўзгартирганимиз каби], Биз сизларни [эй мусулмонлар] ўрта [энг адолатли ва энг афзал] уммат қилдик, токи сизлар [қиёмат куни] одамлар устидан [аввалги қавмларга пайғамбарларидан даъват етганлигига] гувоҳлик беришингиз учун ва [энг сўнгги] пайғамбар сизларга [Аллоҳдан келган ҳақни етказганлигида] гувоҳлик бериши учун. Ва сиз [эй пайғамбар ﷺ], аввалда [намозларингизда] юзланган қиблан[гизн]и, ким пайғамбарга эргашади-ю, ким [пайғамбар итоатидан] юз ўгириб кетишини билиш учун [синов сифатида] қилган эдик. Ва [намоз қибласини ўзгаришига бўйсуниш ва буни қабул қилиш], оғир эди, магарам, Аллоҳ ҳидоят қилганларга [буни қабул қилиш енгил қилинди]. Аллоҳ иймонингизни зое қилгувчи эмасдир [яъни, аввалда, ал-Қудсга қараб ўқилган намозларингизни Аллоҳ йўққа чиқармайди ва улар учун ҳам ажрланасизлар]. Дарҳақиқат, Аллоҳ инсонларга ўта ҳамдардли ва ўта раҳмдилдир.
Тафсир: [Мусулмон уммати ҳамиша ўрталиқни тутган уммат бўлган ва барча умматлар орасида энг адолатлиси бўлиб ҳисобланади. Қолган барча жамоалар ўрта йўлнинг икки ён томонида жойлашган бўлиб, катта хатарнинг устидадирлар. Мусулмон миллати динга оид масалаларда ҳеч қачон ғулувга кетмаган [чуқурлашмаган]. Масалан: Пайғамбарларга нисбатан мусулмон уммати, яҳудий ва насоролар эгаллаган ўринни ўртасидаги мавқени эгаллайдилар, чунки бир томондан, насоролар Аллоҳнинг пайғамбарларини улуғлашда ҳаддан ошдилар [ва уларни ўзларига илоҳ қилиб олдилар, худди Ийсо (алайҳиссалом)ни илоҳ қилиб олганлари каби]; бошқа томондан, яҳудийлар Аллоҳнинг пайғамбарларига қўрслик қилдилар ва дағал муомала кўрсатдилар [ҳаттоки уларни ўлдиришгача бордилар, худди Закариё ва Яҳё (алайҳимассалом)ларни ўлдирганлари каби]. Мусулмон уммати эса ҳар бир пайғамбарларга кўрсатиб берилганидек иймон келтирдилар [яъни, уларни илоҳийлаштириб ҳам олмадилар, пастга ҳам урмадилар, балки уларга нисбатан ўрталиқни тутдилар]. Диний аҳкомлар борасида ҳам мусулмонлар, яҳудийлар билан насоролар ўртасидаги ўрталиқни тутдилар, чунки яҳудийлар дин аҳкомлари борасида ортиқча шиддат ва қатъийлик қилдилар, насоролар эса, эътиборсизликка тушиб қолдилар [мусулмон миллати эса диний масалаларда, ортиқча ғулув ҳам қилмайди, эътиборсизликка ҳам тушмайди]. Ибодат қонун-қоидаларида, таҳорат, тозаланиш бобида ва ҳаром қилинган таом борасида ҳам, мусулмонлар яҳудийларга тақлид қилмайдилар, чунки улар ўз ибодатҳоналаридан бошқа жойда намоз ўқимайдилар, сувнинг тозалаш хусусиятини тан олмайдилар ва ўзларининг адолатсизликлари туфайли, баъзи бир ҳалол қилинган таомларни ҳам ейиш имкониятидан маҳрумлар. Шунингдек, мусулмонлар насороларга ҳам тақлид қилмайдилар, чунки улар учун нопок ва ҳаром нарсанинг ўзи йўқ, улар таомга ўрмалаган ва қимирлаганки нарсани истеъмол қилаверадилар. Мусулмонлар энг саҳиҳ ва тўғри йўл билан покланадилар. Аллоҳ уларга фойдаси тегадиган таом ва ичимликларни истеъмол қилишни, чиройли, бежирим кийимларни кийишни ва таъқиқланмаган аёлларга уйланишни ҳалоллаб берди. Уларга зарар етказадиган таом ва шароб, зиён етказадиган кийим-кечак ва ношаръий алоқалар ман қилинди. Аллоҳ Таъало мусулмонларни энг мукаммал дин билан икром қилди ва уларни ўта гўзал хулқ-атворларга ва ўта чиройли амалларга ўргатди. Уларга саҳиҳ илмлар, сабр ва ҳалимлик, адолат ва эзгулик берилдики, бу нарсалардан аввалги умматлар маҳрум қилинган эдилар. Мана шу санаб ўтилган фазилатлари туфайли, мусулмон уммати энг мукаммал, энг мўътадил ва энг адолатли умматдир. Ҳаттоки ўзининг адолати сабабидан, мусулмон миллати барча одамзот устидан холисона гувоҳлик бериш ҳуқуқига муваффақ бўлди.
وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ
Оят: Ва шунингдек [худди қиблангиз йўналишини ўзгартирганимиз каби], Биз сизларни [эй мусулмонлар] ўрта [энг адолатли ва энг афзал] уммат қилдик, токи сизлар [қиёмат куни] одамлар устидан [аввалги қавмларга пайғамбарларидан даъват етганлигига] гувоҳлик беришингиз учун ва [энг сўнгги] пайғамбар сизларга [Аллоҳдан келган ҳақни етказганлигида] гувоҳлик бериши учун. Ва сиз [эй пайғамбар ﷺ], аввалда [намозларингизда] юзланган қиблан[гизн]и, ким пайғамбарга эргашади-ю, ким [пайғамбар итоатидан] юз ўгириб кетишини билиш учун [синов сифатида] қилган эдик. Ва [намоз қибласини ўзгаришига бўйсуниш ва буни қабул қилиш], оғир эди, магарам, Аллоҳ ҳидоят қилганларга [буни қабул қилиш енгил қилинди]. Аллоҳ иймонингизни зое қилгувчи эмасдир [яъни, аввалда, ал-Қудсга қараб ўқилган намозларингизни Аллоҳ йўққа чиқармайди ва улар учун ҳам ажрланасизлар]. Дарҳақиқат, Аллоҳ инсонларга ўта ҳамдардли ва ўта раҳмдилдир.
Тафсир: [Мусулмон уммати ҳамиша ўрталиқни тутган уммат бўлган ва барча умматлар орасида энг адолатлиси бўлиб ҳисобланади. Қолган барча жамоалар ўрта йўлнинг икки ён томонида жойлашган бўлиб, катта хатарнинг устидадирлар. Мусулмон миллати динга оид масалаларда ҳеч қачон ғулувга кетмаган [чуқурлашмаган]. Масалан: Пайғамбарларга нисбатан мусулмон уммати, яҳудий ва насоролар эгаллаган ўринни ўртасидаги мавқени эгаллайдилар, чунки бир томондан, насоролар Аллоҳнинг пайғамбарларини улуғлашда ҳаддан ошдилар [ва уларни ўзларига илоҳ қилиб олдилар, худди Ийсо (алайҳиссалом)ни илоҳ қилиб олганлари каби]; бошқа томондан, яҳудийлар Аллоҳнинг пайғамбарларига қўрслик қилдилар ва дағал муомала кўрсатдилар [ҳаттоки уларни ўлдиришгача бордилар, худди Закариё ва Яҳё (алайҳимассалом)ларни ўлдирганлари каби]. Мусулмон уммати эса ҳар бир пайғамбарларга кўрсатиб берилганидек иймон келтирдилар [яъни, уларни илоҳийлаштириб ҳам олмадилар, пастга ҳам урмадилар, балки уларга нисбатан ўрталиқни тутдилар]. Диний аҳкомлар борасида ҳам мусулмонлар, яҳудийлар билан насоролар ўртасидаги ўрталиқни тутдилар, чунки яҳудийлар дин аҳкомлари борасида ортиқча шиддат ва қатъийлик қилдилар, насоролар эса, эътиборсизликка тушиб қолдилар [мусулмон миллати эса диний масалаларда, ортиқча ғулув ҳам қилмайди, эътиборсизликка ҳам тушмайди]. Ибодат қонун-қоидаларида, таҳорат, тозаланиш бобида ва ҳаром қилинган таом борасида ҳам, мусулмонлар яҳудийларга тақлид қилмайдилар, чунки улар ўз ибодатҳоналаридан бошқа жойда намоз ўқимайдилар, сувнинг тозалаш хусусиятини тан олмайдилар ва ўзларининг адолатсизликлари туфайли, баъзи бир ҳалол қилинган таомларни ҳам ейиш имкониятидан маҳрумлар. Шунингдек, мусулмонлар насороларга ҳам тақлид қилмайдилар, чунки улар учун нопок ва ҳаром нарсанинг ўзи йўқ, улар таомга ўрмалаган ва қимирлаганки нарсани истеъмол қилаверадилар. Мусулмонлар энг саҳиҳ ва тўғри йўл билан покланадилар. Аллоҳ уларга фойдаси тегадиган таом ва ичимликларни истеъмол қилишни, чиройли, бежирим кийимларни кийишни ва таъқиқланмаган аёлларга уйланишни ҳалоллаб берди. Уларга зарар етказадиган таом ва шароб, зиён етказадиган кийим-кечак ва ношаръий алоқалар ман қилинди. Аллоҳ Таъало мусулмонларни энг мукаммал дин билан икром қилди ва уларни ўта гўзал хулқ-атворларга ва ўта чиройли амалларга ўргатди. Уларга саҳиҳ илмлар, сабр ва ҳалимлик, адолат ва эзгулик берилдики, бу нарсалардан аввалги умматлар маҳрум қилинган эдилар. Мана шу санаб ўтилган фазилатлари туфайли, мусулмон уммати энг мукаммал, энг мўътадил ва энг адолатли умматдир. Ҳаттоки ўзининг адолати сабабидан, мусулмон миллати барча одамзот устидан холисона гувоҳлик бериш ҳуқуқига муваффақ бўлди.
Фақат мусулмонларга, бошқа қавмлар устидан ҳукм чиқариш ҳуқуқи берилганки, бошқа ҳеч қандай умматнинг мусулмонлар устидан ҳукм чиқаришга ҳаққи йўқ. Агар мусулмонлар бирон инсонни тан олсалар, демак у ҳақиқатдан ҳам тан олишликка лойиқ экан ва мусулмонлар бирон кишини рад этдиларми, демак у ҳақиқатдан ҳам рад этилишга лойиқ. Аммо бу ўринда савол туғилиши мумкин: Нима учун Аллоҳ, мусулмонларнинг бошқа дин тарафдорларига нисбатан чиқарган ҳукмларини тан олмоқда? Ахир бир даъвогарнинг, бошқа даъвогарга қаратилган айбловларини тан олишлик урф бўлмаган-ку?
Гап шундаки, бир даъвогарнинг, иккинчи даъвогарга қаратилган айбловлари, ҳали унинг айбдорлигига далил эмас, агарчи унинг ҳақлигида шубҳа қилинса. Аммо, мусулмон умматига келсак, унинг адолатлилиги ва хооислиги ҳеч қандай шубҳа қолдирмайди. Бир инсон томонидан берилган гувоҳлик, ҳар доим адолатли ҳукм ва тўғри қарор чиқаришга ёрдам бериши керак, бунинг учун эса, гувоҳлик бераётган киши ишнинг тафсилотидан хабардор ва холис бўлиши керак. Бу иккала сифат мусулмонларга хосдир, шунинг учун уларнинг гувоҳликлари рад қилинмайди. Борди-ю, бирон киши, мусулмон миллатининг [бошқа умматлардан] афзаллигида шубҳа қилгудек бўлса ва бунга далил талаб қилса, мусулмонларнинг афзаллиги ҳақида инсониятнинг энг афзал кишиси — Муҳаммад ﷺ, гувоҳлик беради. Шунинг учун ҳам, мусулмон умматининг устида Муҳаммад ﷺ, гувоҳ бўлишлари ҳақида бу оятда хабар берилди. Қачонки, қиёмат куни Аллоҳ Таъало Ўз пайғамбарларидан, улар ўз қавмларига ҳақни етказдиларми, ёки йўқми — сўраганида ва кофирлар тониб туриб, уларга ҳақни ҳеч ким етказмагани ҳақида гапира бошлаганларида, ислом уммати ўзга динлар эргашувчиларига қарши гувоҳлик берадилар. Мана шу пайтда барча пайғамбарлар мусулмон умматини гувоҳ сифатида келтирадилар, пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺ эса, мусулмонларнинг гувоҳлиги ҳақ эканини тасдиқлайдилар. Бу оят, мусулмонларнинг ижмоси — яъни, бир нарсани устида иттифоқ қилишлари — рад этилмас далил эканига, ҳамда, бу уммат бутунлайлигича ҳеч қачон залолатга кириб кетмаслигига ёрқин ҳужжатдир. Бунга оятнинг умумий маъноси, яъни, мусулмонларнинг ўртамиёна уммат эканликлари ишора қилади, ахир агар мусулмонларнинг битта қўймай, ҳаммалари қандайдир масалада адашиб қолганларида, у ҳолда бу уммат фақат баъзи масалаларда адолатли бўларди ва уни кенг маънода адолатли деб аташ қийин бўлар эди. Оят яна шунга далолат қиладики, қарор чиқариш, гувоҳлик бериш ва диний аҳкомларни қабул қилиш ҳуқуқи, фақат адолатли кишиларгагина берилган.
Сўнгра Аллоҳ Таъало мусулмонларга аввалда ал-Қудсга юзланиб намоз ўқишларини буюрганлиги ва буни синов учун — ким пайғамбарга эргашади-ю, ким ортга ўгирилиб кетади — шуни билиш учун қилганлиги тўғрисида хабар берди. Бу оятдаги Аллоҳнинг билимидан мурод, унинг асосида Аллоҳ Ўз бандаларини ё мукофотлаши, ёки жазолаши ҳақидаги билимидир. Шубҳасиз, Аллоҳ барча воқеа, ҳодисаларни, улар ҳали рўй бермасларидан аввал билади, бироқ, билимининг бундай турига асосланиб, У Зот инсонларни на мукофотламайди ва на жазоламайди, зеро илоҳий адолат ўта комилдир ва Аллоҳ ҳақни Ўз бандаларига тўлиқ етказишни хоҳлайди, токи уларда кейин жоҳиллик, билимсизлик билан ўзини оқлаш имконияти қолмасин. Аммо, қачонки одамлар (яхши, ёки ёмон) амалларни бажаришни бошлаганларида, улар ё мукофот, ёки жазога мустаҳиқ бўладилар. Айтиб ўтилган гаплардан шу нарса маълум бўладики, Аллоҳ Таъало аввалда мусулмонларни синаш учун ва ким пайғамбарга иймон келтирганлигини билиш ва ҳар қандай вазиятда пайғамбарга эргашишини кўриш учун имтиҳондан ўтказди ва қиблаларини бошқа томонга буриб қўйди. Мўмин киши айнан шундай йўл тутиши шарт, чунки у қулдир, унинг иродаси, Аллоҳнинг иродасига боғланган ва у Роббисининг амрларини бажариши шарт. Бундан ташқари, аввалги оятларда хабари келгандек, мўминлар энди кааба томонга юзланиб намоз ўқишлари керак эди. Бу эса, мўминларнинг иймонларини зиёдалаштириши ва ҳаққа эргашган ҳар бир кишининг бўйсунишлигини кўпайтириши муқаррар эди.
Гап шундаки, бир даъвогарнинг, иккинчи даъвогарга қаратилган айбловлари, ҳали унинг айбдорлигига далил эмас, агарчи унинг ҳақлигида шубҳа қилинса. Аммо, мусулмон умматига келсак, унинг адолатлилиги ва хооислиги ҳеч қандай шубҳа қолдирмайди. Бир инсон томонидан берилган гувоҳлик, ҳар доим адолатли ҳукм ва тўғри қарор чиқаришга ёрдам бериши керак, бунинг учун эса, гувоҳлик бераётган киши ишнинг тафсилотидан хабардор ва холис бўлиши керак. Бу иккала сифат мусулмонларга хосдир, шунинг учун уларнинг гувоҳликлари рад қилинмайди. Борди-ю, бирон киши, мусулмон миллатининг [бошқа умматлардан] афзаллигида шубҳа қилгудек бўлса ва бунга далил талаб қилса, мусулмонларнинг афзаллиги ҳақида инсониятнинг энг афзал кишиси — Муҳаммад ﷺ, гувоҳлик беради. Шунинг учун ҳам, мусулмон умматининг устида Муҳаммад ﷺ, гувоҳ бўлишлари ҳақида бу оятда хабар берилди. Қачонки, қиёмат куни Аллоҳ Таъало Ўз пайғамбарларидан, улар ўз қавмларига ҳақни етказдиларми, ёки йўқми — сўраганида ва кофирлар тониб туриб, уларга ҳақни ҳеч ким етказмагани ҳақида гапира бошлаганларида, ислом уммати ўзга динлар эргашувчиларига қарши гувоҳлик берадилар. Мана шу пайтда барча пайғамбарлар мусулмон умматини гувоҳ сифатида келтирадилар, пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺ эса, мусулмонларнинг гувоҳлиги ҳақ эканини тасдиқлайдилар. Бу оят, мусулмонларнинг ижмоси — яъни, бир нарсани устида иттифоқ қилишлари — рад этилмас далил эканига, ҳамда, бу уммат бутунлайлигича ҳеч қачон залолатга кириб кетмаслигига ёрқин ҳужжатдир. Бунга оятнинг умумий маъноси, яъни, мусулмонларнинг ўртамиёна уммат эканликлари ишора қилади, ахир агар мусулмонларнинг битта қўймай, ҳаммалари қандайдир масалада адашиб қолганларида, у ҳолда бу уммат фақат баъзи масалаларда адолатли бўларди ва уни кенг маънода адолатли деб аташ қийин бўлар эди. Оят яна шунга далолат қиладики, қарор чиқариш, гувоҳлик бериш ва диний аҳкомларни қабул қилиш ҳуқуқи, фақат адолатли кишиларгагина берилган.
Сўнгра Аллоҳ Таъало мусулмонларга аввалда ал-Қудсга юзланиб намоз ўқишларини буюрганлиги ва буни синов учун — ким пайғамбарга эргашади-ю, ким ортга ўгирилиб кетади — шуни билиш учун қилганлиги тўғрисида хабар берди. Бу оятдаги Аллоҳнинг билимидан мурод, унинг асосида Аллоҳ Ўз бандаларини ё мукофотлаши, ёки жазолаши ҳақидаги билимидир. Шубҳасиз, Аллоҳ барча воқеа, ҳодисаларни, улар ҳали рўй бермасларидан аввал билади, бироқ, билимининг бундай турига асосланиб, У Зот инсонларни на мукофотламайди ва на жазоламайди, зеро илоҳий адолат ўта комилдир ва Аллоҳ ҳақни Ўз бандаларига тўлиқ етказишни хоҳлайди, токи уларда кейин жоҳиллик, билимсизлик билан ўзини оқлаш имконияти қолмасин. Аммо, қачонки одамлар (яхши, ёки ёмон) амалларни бажаришни бошлаганларида, улар ё мукофот, ёки жазога мустаҳиқ бўладилар. Айтиб ўтилган гаплардан шу нарса маълум бўладики, Аллоҳ Таъало аввалда мусулмонларни синаш учун ва ким пайғамбарга иймон келтирганлигини билиш ва ҳар қандай вазиятда пайғамбарга эргашишини кўриш учун имтиҳондан ўтказди ва қиблаларини бошқа томонга буриб қўйди. Мўмин киши айнан шундай йўл тутиши шарт, чунки у қулдир, унинг иродаси, Аллоҳнинг иродасига боғланган ва у Роббисининг амрларини бажариши шарт. Бундан ташқари, аввалги оятларда хабари келгандек, мўминлар энди кааба томонга юзланиб намоз ўқишлари керак эди. Бу эса, мўминларнинг иймонларини зиёдалаштириши ва ҳаққа эргашган ҳар бир кишининг бўйсунишлигини кўпайтириши муқаррар эди.
Бироқ, ортларига ўгирилиб, ҳақдан юз буриб, ўзларининг нафсларига эргашган гуноҳкорларга келсак, бу оят уларнинг куфр ва шубҳаланишларини янада кучайтирди, шунинг учун ҳам улар ўзларининг ёмон амалларини шак-шубҳа устига қурилган далиллар билан ҳужжатламоқчи бўлдилар. Уларнинг шубҳалари саҳиҳ илм асосига қурилмаган эди. Кааба томонга юзланиб намоз ўқишлик, Аллоҳ ҳидоят қилган ҳақиқий мўмин бандалардан ташқари, бошқаларга оғир келди (зеро, бу кофиру мунофиқлар қиблани ўзгарганини ҳеч қабул қилаолмадилар — тарж.) Иймонли бандалар Аллоҳнинг раҳматини, марҳаматини қадрладилар, уни тан олдилар ва бунинг учун Роббиларига шукроналар айтдилар, зотан, энди уларга барча ер юзидаги масжидлардан энг аъло бўлган, уни зиёрат қилиш исломнинг арконларидан бири бўлган ва унинг туфайли гуноҳлар ўчириладиган масжидга қараб намоз ўқишлик бахти насиб қилган эди. Буни ақл билан тафаккур қилишлик, мўмин бандаларга Аллоҳнинг амрини бажаришларини енгиллаштирди, ҳолбуки, бошқалар учун бу фармон жуда оғир бўлди ва бажариб бўлмас бир ишга айланди.
Сўнгра эса, Аллоҳ Таъало мусулмонларнинг иймонларини (яъни, аввалда ал-Қудсга қараб ўқиган намозларини) асло зое қилмаслигини хабарини берди. Ўз бандаларининг иймонларини (солиҳ амалларини) унутиб қўйиш, Аллоҳ Таъалога хос бўлмаган хислатдир. Буни умуман тасаввур қилиб бўлмайди ва бу ҳақдаги ваҳий, ҳар бир исломга, иймонга келган киши учун буюк бир ҳушхабардир. Батаҳқиқ, Аллоҳ Таъало уларнинг иймонларини сақлаб қўяди ва уни зое бўлишига йўл қўймайди. Аллоҳнинг бу ғамҳўрлиги икки шаклда намоён бўлади:
Биринчидан: Аллоҳ Ўз қулларининг иймонларини таҳликали синовлардан, ёмон эътиқод ва дунёқарашдан, ҳамда иймонни камайтирадиган, ёки йўққа чиқарадиган ҳар қандай нарсалардан асрайди;
Иккинчидан: Аллоҳ Ўз қулларининг иймонларини зиёда қилади ва уларнинг иймонларини кўпайтирувчи, ҳамда, эътиқод ларини мустаҳкамловчи солиҳ амалларга илҳомлантиради. Илк бора уларни ислом динига олиб келганида, Аллоҳ уларга чинакам иймон берди ва албатта, Унинг Ўзи бу иймонни сақлаб қолувчидир. Аллоҳ уларни иймонга келтиришлик билан, бу йўлда собитлик беришлик билан, ажрларини тўкис қилиб беришлик ва махзунликдан халос қилишлик билан, жуда катта марҳамат кўрсатди. Агар мусулмонлар бошига синов келса, бу синовдан мақсад, ҳақиқий мўминлардан, ёлғончиларни ажратиб олишликдир. Бундай турдаги имтиҳонлар мўминларни поклайди ва уларнинг содиқ, ростгўйликларини ошкор қилади. Аммо сизу бизда, “бу синовлар орқали баъзи мўминлар динларидан қайтиб кетган” — деган ўй-фикр туғилиши мумкин, чунки Аллоҳ Таоло бу имтиҳон орқали пайғамбарга эргашган ҳақиқий мўминлар ва ортларига қайтиб кетган муртадлар ҳақида гапирди. Бу каби ўй-хаёллар бўлмаслиги учун ҳам, Аллоҳ ҳақиқий мўминларнинг иймонларини зое қилмаслигини баён қилди, зеро уларга келган синов ҳамиша уларнинг иймонларига яраша бўлади, аммо тоқатларидан ташқари бўлмайди. Шунингдек, бу оятда, кааба йўналиши қибла бўлмасидан аввал дунёни тарк этиб кетган мусулмонларнинг ҳам иймонлари зое бўлмаслигини башорати бор, ахир ўз вақтида улар Аллоҳ ва Унинг пайғамбарига чиройли тарзда итоат қилганлар ва ҳар замон, ҳар вазиятларда бўйсунишга тайёр бўлганлар.
Қуръоннинг бу гўзал ояти, амаллар иймоннинг ажралмас қисми эканлигига, аҳли суннанинг мустаҳкам бир ҳужжатидир. Шундан кейин, Аллоҳ Таъало одамларга қанчалар марҳаматли, раҳмдил ва дардкаш эканини айтди. У Зотнинг бу мукаммал сифатлари туфайли, Аллоҳнинг марҳамати самимий мўминларга тамомий бўлди; шу сифатлари орқали, Аллоҳ мўминлар билан мунофиқларнинг ўртасини ажратди, чунки мунофиқлар фақат тилларида мусулмон эдилар, аммо қалбларига иймон нури кирмаган эди; яна, шу марҳамат сифатлари орқали Аллоҳ мўминларни синадики, бу имтиҳонлар уларнинг иймонларига иймон қўшди, ишончларини кучайтирди ва уларни буюк мартабаларга кўтарди. Ҳамда, уларнинг юзларини энг шарафли ва энг улуғвор бўлган масжидга буриб қўйди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
Сўнгра эса, Аллоҳ Таъало мусулмонларнинг иймонларини (яъни, аввалда ал-Қудсга қараб ўқиган намозларини) асло зое қилмаслигини хабарини берди. Ўз бандаларининг иймонларини (солиҳ амалларини) унутиб қўйиш, Аллоҳ Таъалога хос бўлмаган хислатдир. Буни умуман тасаввур қилиб бўлмайди ва бу ҳақдаги ваҳий, ҳар бир исломга, иймонга келган киши учун буюк бир ҳушхабардир. Батаҳқиқ, Аллоҳ Таъало уларнинг иймонларини сақлаб қўяди ва уни зое бўлишига йўл қўймайди. Аллоҳнинг бу ғамҳўрлиги икки шаклда намоён бўлади:
Биринчидан: Аллоҳ Ўз қулларининг иймонларини таҳликали синовлардан, ёмон эътиқод ва дунёқарашдан, ҳамда иймонни камайтирадиган, ёки йўққа чиқарадиган ҳар қандай нарсалардан асрайди;
Иккинчидан: Аллоҳ Ўз қулларининг иймонларини зиёда қилади ва уларнинг иймонларини кўпайтирувчи, ҳамда, эътиқод ларини мустаҳкамловчи солиҳ амалларга илҳомлантиради. Илк бора уларни ислом динига олиб келганида, Аллоҳ уларга чинакам иймон берди ва албатта, Унинг Ўзи бу иймонни сақлаб қолувчидир. Аллоҳ уларни иймонга келтиришлик билан, бу йўлда собитлик беришлик билан, ажрларини тўкис қилиб беришлик ва махзунликдан халос қилишлик билан, жуда катта марҳамат кўрсатди. Агар мусулмонлар бошига синов келса, бу синовдан мақсад, ҳақиқий мўминлардан, ёлғончиларни ажратиб олишликдир. Бундай турдаги имтиҳонлар мўминларни поклайди ва уларнинг содиқ, ростгўйликларини ошкор қилади. Аммо сизу бизда, “бу синовлар орқали баъзи мўминлар динларидан қайтиб кетган” — деган ўй-фикр туғилиши мумкин, чунки Аллоҳ Таоло бу имтиҳон орқали пайғамбарга эргашган ҳақиқий мўминлар ва ортларига қайтиб кетган муртадлар ҳақида гапирди. Бу каби ўй-хаёллар бўлмаслиги учун ҳам, Аллоҳ ҳақиқий мўминларнинг иймонларини зое қилмаслигини баён қилди, зеро уларга келган синов ҳамиша уларнинг иймонларига яраша бўлади, аммо тоқатларидан ташқари бўлмайди. Шунингдек, бу оятда, кааба йўналиши қибла бўлмасидан аввал дунёни тарк этиб кетган мусулмонларнинг ҳам иймонлари зое бўлмаслигини башорати бор, ахир ўз вақтида улар Аллоҳ ва Унинг пайғамбарига чиройли тарзда итоат қилганлар ва ҳар замон, ҳар вазиятларда бўйсунишга тайёр бўлганлар.
Қуръоннинг бу гўзал ояти, амаллар иймоннинг ажралмас қисми эканлигига, аҳли суннанинг мустаҳкам бир ҳужжатидир. Шундан кейин, Аллоҳ Таъало одамларга қанчалар марҳаматли, раҳмдил ва дардкаш эканини айтди. У Зотнинг бу мукаммал сифатлари туфайли, Аллоҳнинг марҳамати самимий мўминларга тамомий бўлди; шу сифатлари орқали, Аллоҳ мўминлар билан мунофиқларнинг ўртасини ажратди, чунки мунофиқлар фақат тилларида мусулмон эдилар, аммо қалбларига иймон нури кирмаган эди; яна, шу марҳамат сифатлари орқали Аллоҳ мўминларни синадики, бу имтиҳонлар уларнинг иймонларига иймон қўшди, ишончларини кучайтирди ва уларни буюк мартабаларга кўтарди. Ҳамда, уларнинг юзларини энг шарафли ва энг улуғвор бўлган масжидга буриб қўйди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
Азиз диндошлар! Каналимиз ўз фаолиятини давом эттиради. Эртанги [1-июн] кунидан бошлаб каналимизга шайх Абдурраҳмон ас-Саъдий [роҳимаҳуллоҳ]нинг муқаддас қуръонга берган тафсирини жойлашда давом этамиз. Оятларни каналга чиқаришда тўҳтаб қолганимиз учун, барчангиздан узр сўраймиз. Каналимизда нашр қилинаётган фойдаларни ўзгалар билан баҳам кўриш ёдингиздан чиқмасин, ахир росулуллоҳ [соллаллоҳу алайҳи васаллам] айтганларидек, кимки бир яхшиликка далолат қилса, унга эргашганларнинг савобичалик савобга эга бўлади, ин шаа Аллоҳ. Тафсирни ўқиб боринг, ҳамда Аллоҳнинг оятларига амал қилишни унутманг. Аллоҳ билимларимизни зиёда қилсин ва мартабаларимизни кўтарсин, амийн!
2:144.
قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ
Оят: Ва ҳақиқатдан ҳам, Биз сизни [эй пайғамбар ﷺ], юзингизни [тез-тез] осмонга қаратганингизни кўрдик ва батаҳқиқ, [Биз сизни] ўзингиз рози бўлган [сиз хоҳлаган] қиблага йўналтириб қўямиз. [Албатта, набий ﷺ, аввалги қибладан ҳам рози эдилар, аммо Аллоҳ Таъало уни Иброҳим (алайҳиссалом)нинг қибласига йўналтириб қўйишини кутиб, юзларини осмонга тез-тез қаратар эдилар]. Бас, юзингизни [Маккада жойлашган] Масжидул-ҳаромга қаратинг [намозда унга юзланинг]. Ва сизлар [эй Муҳаммад ﷺнинг уммати, ер юзининг] қаерида бўлсангиз ҳам [намозларингизда] юзларингизни ўша томонга қаратинг. Албатта, китоб ато этилган [яҳудий ва насоро]лар унинг [яъни, қибланинг ўзгаришини] Роббиларидан келган ҳақиқат эканини [яхши] биладилар. Ва [дарҳақиқат] Аллоҳ уларнинг қилаётган ишларидан ғофил эмасдир.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало Ўз пайғамбарини, ваҳий нозил бўлиши илинжида юзини тез-тез осмонга қаратаётганини кўрганини хабарини берди. Ва бу ўринда Аллоҳ, Ўзининг пайғамбарини осмонга кўз тикаётганини эмас, балки юзини қаратаётганини таъкидлади, бу дегани, набий ﷺни бу нарса қаттиқ қизиқтирар ва қайғуга солар эди [яъни, қиблани ўзгаришини хоҳлар эдилар]. Бундан ташқари, агар инсон қайсидир йўналишга юзини бурса, унинг нигоҳи ҳам ўша томонга бурилади. Сўнгра, Аллоҳ Таъало Ўзининг элчисига, энди намозларда унинг қалбига суюмли бўлган кааба томонга юзланишни буюрди. Бу ҳолат Муҳаммад ﷺнинг нақадар олий фазилатли эканига ишорадир, зеро Аллоҳнинг Ўзи у зотни рози қилишни хоҳлади. Аввалги оятларда юзни қай тарафга бурилиши ҳақида айтилмагани боис, бу оятда Аллоҳ Таъало Масжидул-ҳаромга юзланиш лозимлиги ҳақида аниқ баён қилди. Бу оятдаги “юз”нинг маъноси — тананинг олдинги қисмидирки, киши қаерда бўлмасин — хоҳ денгизда, хоҳ қуруқликда, хоҳ шарқда, хоҳ мағрибда, шимол ёки жанубда — намоз вақтида у албатта Маккадаги Масжидул-ҳаромга юзланиши шартдир. Демак, бундан келиб чиқадики, кааба томонга юзланиш, фарз ва нафила намозларнинг асосий шартларидан экан. Агар инсон тўғридан-тўғри каабага юзлана олса — қилсин, аммо, агар бунга қодир бўлмаса, у ҳолда кааба йўналиши томон юзланса, бас. Борди-ю, киши намоз ўқиб турган ҳолида, қиблага орқасини қилиб олса, унинг намози бузилади, чунки ҳар қандай буйруқ, унга зид бўлган амални таъқиқланганлигини тақозо қилади.
Юқорида зикр қилинган оятларнинг бирида, Аллоҳ Таъало аҳли китобларнинг ва уларга ўхшаш жоҳилларнинг қиблани ўзгаришига нисбатан билдирган эътирозларини келтирди ва уларга жавоб берди. Аммо, мазкур оятда, аҳли китоблардан бўлган уламоларни, пайғамбар ﷺнинг [каабага юзланиб] тўғри йўл тутганликлари ҳақида билишларини айтди, чунки улар бу ҳақда ўзларининг китобларида ўқиган эдилар. Аммо, шунга қарамай, эътироз билдиришда ва ҳаққа қарши чиқишда давом этмоқдалар, ахир улар ўта ўжар ва зулмкор, адолатсиз кимсалардир. Бас, бу нарса мусулмонларни қайғуга солмасин — улар бунга эътиборларини қаратмасинлар, зеро ҳақиқат ноаниқ, тушинарсиз бўлиб турганда ва душманлар ҳақ бўлиб тургандагина, уларнинг эътирозларига эътибор берса бўлади. Лекин, инсон ўзининг ҳақлигида ишончи комил бўлса ва шу ҳолда, бирон ёлғончи, қайсар кимса унга қарши чиқиб турса, на унга ва на унинг танқидларига аҳамият берилмайди. Билъакс, ҳақнинг устида турган киши, ўзининг ўжар рақиби яқин кунларда, ё бу дунёда, ёки охиратда албатта жазога тортилишини кутиб яшайди. Шунинг учун ҳам, Аллоҳ Таъало инсонларнинг амаллари борасида ғофил эмаслигини ва инсонлар ўзларига тегишли жазо ёки мукофотни олишлари учун, уларнингамалларини сақлаб қўйишлигини таъкидлаб ўтди. Албатта бунда ҳақнинг душманларига қўрқитув, мўминларга эса таскин бордир. Пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺ, одамларни тўғри йўлга ҳидоят қилишни шу қадар қаттиқ хоҳлардиларки, ўз атрофидагиларга яхши панд-насиҳатлар, маслаҳатлар бериш учун бирон имкониятни қўлдан бой бермас эдилар.
قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ
Оят: Ва ҳақиқатдан ҳам, Биз сизни [эй пайғамбар ﷺ], юзингизни [тез-тез] осмонга қаратганингизни кўрдик ва батаҳқиқ, [Биз сизни] ўзингиз рози бўлган [сиз хоҳлаган] қиблага йўналтириб қўямиз. [Албатта, набий ﷺ, аввалги қибладан ҳам рози эдилар, аммо Аллоҳ Таъало уни Иброҳим (алайҳиссалом)нинг қибласига йўналтириб қўйишини кутиб, юзларини осмонга тез-тез қаратар эдилар]. Бас, юзингизни [Маккада жойлашган] Масжидул-ҳаромга қаратинг [намозда унга юзланинг]. Ва сизлар [эй Муҳаммад ﷺнинг уммати, ер юзининг] қаерида бўлсангиз ҳам [намозларингизда] юзларингизни ўша томонга қаратинг. Албатта, китоб ато этилган [яҳудий ва насоро]лар унинг [яъни, қибланинг ўзгаришини] Роббиларидан келган ҳақиқат эканини [яхши] биладилар. Ва [дарҳақиқат] Аллоҳ уларнинг қилаётган ишларидан ғофил эмасдир.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало Ўз пайғамбарини, ваҳий нозил бўлиши илинжида юзини тез-тез осмонга қаратаётганини кўрганини хабарини берди. Ва бу ўринда Аллоҳ, Ўзининг пайғамбарини осмонга кўз тикаётганини эмас, балки юзини қаратаётганини таъкидлади, бу дегани, набий ﷺни бу нарса қаттиқ қизиқтирар ва қайғуга солар эди [яъни, қиблани ўзгаришини хоҳлар эдилар]. Бундан ташқари, агар инсон қайсидир йўналишга юзини бурса, унинг нигоҳи ҳам ўша томонга бурилади. Сўнгра, Аллоҳ Таъало Ўзининг элчисига, энди намозларда унинг қалбига суюмли бўлган кааба томонга юзланишни буюрди. Бу ҳолат Муҳаммад ﷺнинг нақадар олий фазилатли эканига ишорадир, зеро Аллоҳнинг Ўзи у зотни рози қилишни хоҳлади. Аввалги оятларда юзни қай тарафга бурилиши ҳақида айтилмагани боис, бу оятда Аллоҳ Таъало Масжидул-ҳаромга юзланиш лозимлиги ҳақида аниқ баён қилди. Бу оятдаги “юз”нинг маъноси — тананинг олдинги қисмидирки, киши қаерда бўлмасин — хоҳ денгизда, хоҳ қуруқликда, хоҳ шарқда, хоҳ мағрибда, шимол ёки жанубда — намоз вақтида у албатта Маккадаги Масжидул-ҳаромга юзланиши шартдир. Демак, бундан келиб чиқадики, кааба томонга юзланиш, фарз ва нафила намозларнинг асосий шартларидан экан. Агар инсон тўғридан-тўғри каабага юзлана олса — қилсин, аммо, агар бунга қодир бўлмаса, у ҳолда кааба йўналиши томон юзланса, бас. Борди-ю, киши намоз ўқиб турган ҳолида, қиблага орқасини қилиб олса, унинг намози бузилади, чунки ҳар қандай буйруқ, унга зид бўлган амални таъқиқланганлигини тақозо қилади.
Юқорида зикр қилинган оятларнинг бирида, Аллоҳ Таъало аҳли китобларнинг ва уларга ўхшаш жоҳилларнинг қиблани ўзгаришига нисбатан билдирган эътирозларини келтирди ва уларга жавоб берди. Аммо, мазкур оятда, аҳли китоблардан бўлган уламоларни, пайғамбар ﷺнинг [каабага юзланиб] тўғри йўл тутганликлари ҳақида билишларини айтди, чунки улар бу ҳақда ўзларининг китобларида ўқиган эдилар. Аммо, шунга қарамай, эътироз билдиришда ва ҳаққа қарши чиқишда давом этмоқдалар, ахир улар ўта ўжар ва зулмкор, адолатсиз кимсалардир. Бас, бу нарса мусулмонларни қайғуга солмасин — улар бунга эътиборларини қаратмасинлар, зеро ҳақиқат ноаниқ, тушинарсиз бўлиб турганда ва душманлар ҳақ бўлиб тургандагина, уларнинг эътирозларига эътибор берса бўлади. Лекин, инсон ўзининг ҳақлигида ишончи комил бўлса ва шу ҳолда, бирон ёлғончи, қайсар кимса унга қарши чиқиб турса, на унга ва на унинг танқидларига аҳамият берилмайди. Билъакс, ҳақнинг устида турган киши, ўзининг ўжар рақиби яқин кунларда, ё бу дунёда, ёки охиратда албатта жазога тортилишини кутиб яшайди. Шунинг учун ҳам, Аллоҳ Таъало инсонларнинг амаллари борасида ғофил эмаслигини ва инсонлар ўзларига тегишли жазо ёки мукофотни олишлари учун, уларнингамалларини сақлаб қўйишлигини таъкидлаб ўтди. Албатта бунда ҳақнинг душманларига қўрқитув, мўминларга эса таскин бордир. Пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺ, одамларни тўғри йўлга ҳидоят қилишни шу қадар қаттиқ хоҳлардиларки, ўз атрофидагиларга яхши панд-насиҳатлар, маслаҳатлар бериш учун бирон имкониятни қўлдан бой бермас эдилар.
Қачонки одамлар Аллоҳнинг иродасига бўйсунишни истамаганларида, у зот қаттиқ қайғурар эдилар. Кофирлар орасида, Аллоҳнинг амру фармонларига журъат билан қарши чиқадиган, мутакаббирлик билан пайғамбарларни инкор қиладиган ва ҳаққа душманлигини кўрсатган ҳолида, унга эргашишдан воз кечадиганлар кўп бўлган. Яҳудий ва насоролар айнан шундай кимсалардан эдилар. Аҳли китоблардан бўла туриб, энг биринчилардан бўлиб, билиб турган ҳолларида Муҳаммад ﷺга иймон келтиришдан воз кечдилар. Уларнинг куфрлари билмисизликлари, жоҳилликлари оқибатида бўлмади, зеро улар набий ﷺнинг ҳақлигига ишончлари комил эди. Шунинг учун кейинги оятда Аллоҳ деди: ]
https://t.me/tafsirassaadiy
https://t.me/tafsirassaadiy
2:145.
وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَّا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُم بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُم مِّن بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَّمِنَ الظَّالِمِينَ
Оят: Ва [Мен — Аллоҳ, қасам ичиб айтаманки], агар сиз [эй пайғамбар] китоб берилган [яҳудий ва насоро]ларга [қибланинг ўзгариши Аллоҳдан келган ҳақиқат экани ҳақида] барча оят [ҳужжат ва далил]ларни келтириб берсангиз ҳам, улар [ўзларининг ўжарлиги ва кибрлари сабабидан] сизнинг қиблангизга асло эргашмаслар. Сиз ҳам [улар қанчалик буни хоҳламасинлар] уларнинг қибласига эргашмассиз. Ва уларнинг бирлари, бошқаларининг қибласига эргашувчи эмаслар [Яҳудийлар қибласи — ал-Қудс, насоролар қибласи эса — шарқдир]. Ва [энди] агар [сизнинг ҳақ эканлигингиз, улар эса очиқ адашишликда эканликлари ҳақидаги] сизга келган илмдан сўнг ҳам [қиблани танлашда, ёки бошқа масалаларда] уларнинг ҳавоий нафсларига эргашадиган бўлсангиз, у ҳолда албатта [ўзига] зулм қилувчилардан бўлиб қоласиз.
Тафсир: [Эй Муҳаммад ﷺ! Сиз аҳли китобларга, сўзларингиз ва даъватингиз ҳақлигини тасдиқлайдиган ҳар қандай далил ва ҳужжатларни келтиришингиз мумкин, аммо улар барибир сизнинг қиблангизга юзланмайдилар, чунки уни қибла деб тан олишлик, сизни пайғамбар деб тан олиш билан баробардир, зеро қибланинг аҳамияти жуда каттадир. Бунинг сабаби эса, уларнинг ўжарликлари ва билиб туриб ҳақни инкор қилганларидир. Билиб қўйингки, оят ва мўъжизалар, ҳужжат ва далиллар, ҳақни излаган ва унга нисбатан қандайдир (арзимас) шубҳалари бўлган кишиларгагина фойда келтириши мумкин. Бундай инсонлар, аниқ оятлар орқали ўзларига ҳақиқатни аниқлаб оладилар. Аммо, ҳақиқатни инкор қилишда ўжарлик билан туриб олган фосиқларга келсак, улар илоҳий оят-мўъжизалардан наф олишга қодир эмаслар. Бундан ташқари, аҳли китобларнинг ўзларини орасида ҳам катта келишмовчиликлар борки, уларнинг бирлари, бошқаларини қибласини тан олмайдилар. Шунинг учун, сизнинг қиблангиздан юз ўгиришлари ажабланарли ҳолат эмас. Ана ўшалар ҳақиқий ҳасадгўй душманлардир. Улар сизни қиблангизга юзланмайдилар ва сиз ҳам уларнинг қибласига эргашманг. Аллоҳ Таъало Муҳаммад ﷺни аҳли китобларнинг қибласига юзланмаслиги ҳақида айтди ва бу ваҳий оддий бир таъқиқ эмас, балки унинг жуда чуқур маъноси бордир. Бу дегани: аҳли китоблар билан кўп масалаларда ихтилоф қилиш, уларга зид иш юритиш — Муҳаммад ﷺнинг сифатларидан бири эди [чунки, ҳақиқатдан ҳам, ҳаётлари давомида у зот ﷺ, доимо яҳуд ва насоролар қилган ишни аксини қилишга буюрардилар. Мўйловни қисқартириб, соқолни қўйиб юбориш — бунга мисол бўла олади — тарж.]
Аллоҳ Таъало Ўзининг пайғамбарига амр қила туриб, аҳли китобларнинг ҳавойи нафсларига асло эргашмаслигини буюрди. Қарангки, уларнинг дунёқарашларини Аллоҳ “Дин” деб атамади, чунки улар фақат ўзларининг ҳаволарига эргашадилар ва ҳақиқат динига эргашмаётганларини қалбларида биладилар. Инсон Аллоҳнинг динидан юз ўгирдими, у албатта, ўзининг ҳавоий нафсига, паст эҳтиросларига эргашишни бошлайди. Ана шу сабабли Аллоҳ деди: “Ўзининг ҳавосини илоҳ қилиб олган кимсани кўрмадингизми?” (25:43). Набий ﷺ ҳақ динга эргашаётганлари, аҳли китобларнинг дини эса ботил эканлиги у зотга маълум эди. Ва мана шундан кейин ҳам, у зот ﷺ, уларнинг хоҳишларига эргашсалар, шубҳасиз, зулмкор кишилардан бўлиб қолар эдилар. Ахир, ҳақни ҳақ деб таниган, ботилни ботил деб билган ва шундан кейин ҳам, ботилга устунлик берган кимсаданда золимроқ ким бўлиши мумкин? Бу оятдаги мурожаат набий ﷺга қаратилган бўлса ҳам, у зотнинг бутун умматларига тегишлидир. Ва агар аҳли китобларнинг ҳавосига эргашиш, ҳаттоки пайғамбарни золим кишига айлантириб қўйиши мумкин бўлса [ваҳоланки, у зотнинг мартабалари қанчалик баланд бўлган, солиҳ амаллари эса сон-саноқсиз], демак, қолган оддий уммат учун бу улкан бир хатарли гуноҳдир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَّا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُم بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُم مِّن بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَّمِنَ الظَّالِمِينَ
Оят: Ва [Мен — Аллоҳ, қасам ичиб айтаманки], агар сиз [эй пайғамбар] китоб берилган [яҳудий ва насоро]ларга [қибланинг ўзгариши Аллоҳдан келган ҳақиқат экани ҳақида] барча оят [ҳужжат ва далил]ларни келтириб берсангиз ҳам, улар [ўзларининг ўжарлиги ва кибрлари сабабидан] сизнинг қиблангизга асло эргашмаслар. Сиз ҳам [улар қанчалик буни хоҳламасинлар] уларнинг қибласига эргашмассиз. Ва уларнинг бирлари, бошқаларининг қибласига эргашувчи эмаслар [Яҳудийлар қибласи — ал-Қудс, насоролар қибласи эса — шарқдир]. Ва [энди] агар [сизнинг ҳақ эканлигингиз, улар эса очиқ адашишликда эканликлари ҳақидаги] сизга келган илмдан сўнг ҳам [қиблани танлашда, ёки бошқа масалаларда] уларнинг ҳавоий нафсларига эргашадиган бўлсангиз, у ҳолда албатта [ўзига] зулм қилувчилардан бўлиб қоласиз.
Тафсир: [Эй Муҳаммад ﷺ! Сиз аҳли китобларга, сўзларингиз ва даъватингиз ҳақлигини тасдиқлайдиган ҳар қандай далил ва ҳужжатларни келтиришингиз мумкин, аммо улар барибир сизнинг қиблангизга юзланмайдилар, чунки уни қибла деб тан олишлик, сизни пайғамбар деб тан олиш билан баробардир, зеро қибланинг аҳамияти жуда каттадир. Бунинг сабаби эса, уларнинг ўжарликлари ва билиб туриб ҳақни инкор қилганларидир. Билиб қўйингки, оят ва мўъжизалар, ҳужжат ва далиллар, ҳақни излаган ва унга нисбатан қандайдир (арзимас) шубҳалари бўлган кишиларгагина фойда келтириши мумкин. Бундай инсонлар, аниқ оятлар орқали ўзларига ҳақиқатни аниқлаб оладилар. Аммо, ҳақиқатни инкор қилишда ўжарлик билан туриб олган фосиқларга келсак, улар илоҳий оят-мўъжизалардан наф олишга қодир эмаслар. Бундан ташқари, аҳли китобларнинг ўзларини орасида ҳам катта келишмовчиликлар борки, уларнинг бирлари, бошқаларини қибласини тан олмайдилар. Шунинг учун, сизнинг қиблангиздан юз ўгиришлари ажабланарли ҳолат эмас. Ана ўшалар ҳақиқий ҳасадгўй душманлардир. Улар сизни қиблангизга юзланмайдилар ва сиз ҳам уларнинг қибласига эргашманг. Аллоҳ Таъало Муҳаммад ﷺни аҳли китобларнинг қибласига юзланмаслиги ҳақида айтди ва бу ваҳий оддий бир таъқиқ эмас, балки унинг жуда чуқур маъноси бордир. Бу дегани: аҳли китоблар билан кўп масалаларда ихтилоф қилиш, уларга зид иш юритиш — Муҳаммад ﷺнинг сифатларидан бири эди [чунки, ҳақиқатдан ҳам, ҳаётлари давомида у зот ﷺ, доимо яҳуд ва насоролар қилган ишни аксини қилишга буюрардилар. Мўйловни қисқартириб, соқолни қўйиб юбориш — бунга мисол бўла олади — тарж.]
Аллоҳ Таъало Ўзининг пайғамбарига амр қила туриб, аҳли китобларнинг ҳавойи нафсларига асло эргашмаслигини буюрди. Қарангки, уларнинг дунёқарашларини Аллоҳ “Дин” деб атамади, чунки улар фақат ўзларининг ҳаволарига эргашадилар ва ҳақиқат динига эргашмаётганларини қалбларида биладилар. Инсон Аллоҳнинг динидан юз ўгирдими, у албатта, ўзининг ҳавоий нафсига, паст эҳтиросларига эргашишни бошлайди. Ана шу сабабли Аллоҳ деди: “Ўзининг ҳавосини илоҳ қилиб олган кимсани кўрмадингизми?” (25:43). Набий ﷺ ҳақ динга эргашаётганлари, аҳли китобларнинг дини эса ботил эканлиги у зотга маълум эди. Ва мана шундан кейин ҳам, у зот ﷺ, уларнинг хоҳишларига эргашсалар, шубҳасиз, зулмкор кишилардан бўлиб қолар эдилар. Ахир, ҳақни ҳақ деб таниган, ботилни ботил деб билган ва шундан кейин ҳам, ботилга устунлик берган кимсаданда золимроқ ким бўлиши мумкин? Бу оятдаги мурожаат набий ﷺга қаратилган бўлса ҳам, у зотнинг бутун умматларига тегишлидир. Ва агар аҳли китобларнинг ҳавосига эргашиш, ҳаттоки пайғамбарни золим кишига айлантириб қўйиши мумкин бўлса [ваҳоланки, у зотнинг мартабалари қанчалик баланд бўлган, солиҳ амаллари эса сон-саноқсиз], демак, қолган оддий уммат учун бу улкан бир хатарли гуноҳдир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:146.
الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَإِنَّ فَرِيقًا مِّنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ
Оят: Китоб ато этилган [яҳуд ва насоро]лар уни [Муҳаммад ﷺни] худди ўз ўғилларини таниганлари каби танийдилар [чунки уларнинг китобларида у зотнинг ҳамма белгилари келтирилган эди]. Ва улардан бўлган бир гуруҳ, ҳақиқатни [ҳақиқат эканлигини] билиб туриб, яширадилар.
Тафсир: [Аҳли китоблар пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺнинг ҳақ пайғамбар эканликларини жуда яхши билишар, у зотнинг даъватлари ҳақ эканига иқрор бўлган эдилар. Инсон ўз боласини бошқа болалар билан адаштириб қўйиши мумкин бўлмаганидек, улар ҳам, бу ҳақиқатни, худди ўз ўғилларини танигандек танир эдилар. Муҳаммад ﷺнинг нубувватига уларнинг ишончлари шу қадар улкан эдики, қалбларида заррача шубҳалари бўлмаган. Шунга қарамай улар росулуллоҳнинг рисолатига турлича муомала қилдилар. Уларнинг кўпчиликлари у зотнинг пайғамбар эканликларини умуман тан олмади ва билиб туриб ҳақни яширишни ўзларига йўл қилиб олдилар. Аллоҳ бундай кимсалар ҳақида деди: “Аллоҳдан берилган гувоҳликни яширган кимсаданда золимроқ ким бўлиши мумкин?” (2:140). Аҳли китоблар пайғамбар ﷺ ва мўминларга бирон зиён етказмасликлари ва уларнинг қалбларида шубҳа уйғотиб қўймасликлари учун, Аллоҳ Таъало ўз вақтида мўминларни улардан огоҳлантириб қўйди. Аҳли китобларнинг бошқа қисми эса, билиб туриб ҳақни беркитмас эдилар. Уларнинг бир тоифалари ҳаққа иймон келтирдилар, бошқалари бўлса, жаҳолатлари туфайли ўз куфрида қолдилар. Саҳиҳ илмларга эга бўлган киши, ҳақни ошкор айтишлиги, уни инсонларга тушунтириб бериши, ҳақни ҳақдек кўрсатиши ва ҳаққа чақираётганда гўзал, фасоҳатли сўзларни ишлатиб, ўз сўзларини далиллаб, ҳикмат билан даъват қилиши шартдир. Шунингдек, унинг зиммасидаги нарса бу: ботилни юзага чиқариш, уни ҳақдан ажратиш ва турли ҳил услублар билан ботилни нақадар нопок ва ёмон эканини кўрсатиб беришдир. Аммо, ҳақни яширишни афзал кўрган аҳли китобларга келсак, улар мутлақо тескари йўлни тутдилар.]
https://t.me/tafsirassaadiy
الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَإِنَّ فَرِيقًا مِّنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ
Оят: Китоб ато этилган [яҳуд ва насоро]лар уни [Муҳаммад ﷺни] худди ўз ўғилларини таниганлари каби танийдилар [чунки уларнинг китобларида у зотнинг ҳамма белгилари келтирилган эди]. Ва улардан бўлган бир гуруҳ, ҳақиқатни [ҳақиқат эканлигини] билиб туриб, яширадилар.
Тафсир: [Аҳли китоблар пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺнинг ҳақ пайғамбар эканликларини жуда яхши билишар, у зотнинг даъватлари ҳақ эканига иқрор бўлган эдилар. Инсон ўз боласини бошқа болалар билан адаштириб қўйиши мумкин бўлмаганидек, улар ҳам, бу ҳақиқатни, худди ўз ўғилларини танигандек танир эдилар. Муҳаммад ﷺнинг нубувватига уларнинг ишончлари шу қадар улкан эдики, қалбларида заррача шубҳалари бўлмаган. Шунга қарамай улар росулуллоҳнинг рисолатига турлича муомала қилдилар. Уларнинг кўпчиликлари у зотнинг пайғамбар эканликларини умуман тан олмади ва билиб туриб ҳақни яширишни ўзларига йўл қилиб олдилар. Аллоҳ бундай кимсалар ҳақида деди: “Аллоҳдан берилган гувоҳликни яширган кимсаданда золимроқ ким бўлиши мумкин?” (2:140). Аҳли китоблар пайғамбар ﷺ ва мўминларга бирон зиён етказмасликлари ва уларнинг қалбларида шубҳа уйғотиб қўймасликлари учун, Аллоҳ Таъало ўз вақтида мўминларни улардан огоҳлантириб қўйди. Аҳли китобларнинг бошқа қисми эса, билиб туриб ҳақни беркитмас эдилар. Уларнинг бир тоифалари ҳаққа иймон келтирдилар, бошқалари бўлса, жаҳолатлари туфайли ўз куфрида қолдилар. Саҳиҳ илмларга эга бўлган киши, ҳақни ошкор айтишлиги, уни инсонларга тушунтириб бериши, ҳақни ҳақдек кўрсатиши ва ҳаққа чақираётганда гўзал, фасоҳатли сўзларни ишлатиб, ўз сўзларини далиллаб, ҳикмат билан даъват қилиши шартдир. Шунингдек, унинг зиммасидаги нарса бу: ботилни юзага чиқариш, уни ҳақдан ажратиш ва турли ҳил услублар билан ботилни нақадар нопок ва ёмон эканини кўрсатиб беришдир. Аммо, ҳақни яширишни афзал кўрган аҳли китобларга келсак, улар мутлақо тескари йўлни тутдилар.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:147.
الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ
Оят: [Албатта] ҳақ — сизнинг Роббингиздандир. Бас, шак-шубҳа қилувчилардан бўлмангиз [эй пайғамбар ﷺ]!
Тафсир: [Эй Муҳаммад ﷺ! Сизнинг таълимотингиз, бошқа таълимотлардан кўра кўпроқ ҳақ деб аталишга лойиқ, чунки у буюк мақсадлар, гўзал амру фармонлар ва маънавий поклик асосига қурилгандир. У инсонларни, уларга фойда келтира оладиган нарсаларга чақиради ва уларга зарар етказиши мумкин бўлган барча нарсадан огоҳлантиради. У сизнинг Роббингиз томонидан нозил қилинганки, У Зотнинг сизга бўлган ҳамдардлиги муқаддас қуръонни сизга туширишда намоён бўлди. Бу гўзал китоб онг ва руҳни тарбиялайди ва ўзида мутлақ яхшиликни жамлаган, бас, унга нисбатан шубҳаланиш сизга асло ярашмас. Аксинча, унинг борасида тафаккур юритинг ва ишончингизни мустаҳкамланг, ахир илоҳий китобни тадаббур қилиш, инсонни шубҳалардан халос қилиб, унга комил ишонч бахш этади.]
https://t.me/tafsirassaadiy
الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ
Оят: [Албатта] ҳақ — сизнинг Роббингиздандир. Бас, шак-шубҳа қилувчилардан бўлмангиз [эй пайғамбар ﷺ]!
Тафсир: [Эй Муҳаммад ﷺ! Сизнинг таълимотингиз, бошқа таълимотлардан кўра кўпроқ ҳақ деб аталишга лойиқ, чунки у буюк мақсадлар, гўзал амру фармонлар ва маънавий поклик асосига қурилгандир. У инсонларни, уларга фойда келтира оладиган нарсаларга чақиради ва уларга зарар етказиши мумкин бўлган барча нарсадан огоҳлантиради. У сизнинг Роббингиз томонидан нозил қилинганки, У Зотнинг сизга бўлган ҳамдардлиги муқаддас қуръонни сизга туширишда намоён бўлди. Бу гўзал китоб онг ва руҳни тарбиялайди ва ўзида мутлақ яхшиликни жамлаган, бас, унга нисбатан шубҳаланиш сизга асло ярашмас. Аксинча, унинг борасида тафаккур юритинг ва ишончингизни мустаҳкамланг, ахир илоҳий китобни тадаббур қилиш, инсонни шубҳалардан халос қилиб, унга комил ишонч бахш этади.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:148.
وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
Оят: Ва ҳар [бир инсоннинг] юзланадиган томони борки, у ўшанга қарайди [яъни, ҳар бир инсон қайсидир фикрга, таълимотга, динга, касбга мойилдир]. Бас [эй мўминлар] яхши ишларда [бир-бирингиздан] ўзинг [мусобақалашинг]! Сизлар қаерда бўлманг, Аллоҳ [қиёмат куни] сизларни барчангизни келтиради [тирилтиради]. Дарҳақиқат, Аллоҳ ҳамма нарсанинг устида қудратлидир [ҳамма нарсага қодирдир]!
Тафсир: [Ибодат пайтида муайян тарафга юзланиш, барча динларда урф бўлган, ваҳолангки бу йўналиш унчалик катта аҳамиятга эга бўлмаган. Турли ҳил диний низомларда, вақт ва вазият ўзгариши билан, бу йўналишлар ҳам ўзгариб турган. Бир ҳил қарорлар, бошқаларини йўққа чиқарган ва мўминлар энди бошқа томонга юзланишлари кераклиги ҳақида илоҳий фармон олганлар. Шу билан бирга, инсон қайси тарафга юзланмасин, унинг Аллоҳга бўлган итоати ва У Зотга яқинлашиши аҳамиятлироқ нарса бўлган. Айнан шу сифат билан инсон нажотга эришиши ва Аллоҳни ризолигига етишиши муҳимроқдир. Агар инсон шу сифат [яъни, солиҳлик] билан ўзини зийнатламас экан, у дунё-ю охиратда зиён тортиб қолади. Бу сифатни топишлик билан ютуққа эришади. Бу тамойил барча диний қонунлар ва низомлар учун умумийдир, зеро айни шунинг учун Аллоҳ инсонни яратди ва бу тамойилга амал қилишни буюрди. Солиҳ амалларда мусобақалашишга буюриш, шунчаки амали солиҳ қилиш амридан кўра анча кенгроқдир, чунки солиҳ амалларда бошқалардан ўзиб кетишга ҳаракат қилган киши, бу амалларни ҳаммадан биринчи, энг гўзал тарзда ва энг чиройли вазиятдарда бажаришга интилади. Чунки, бир ўйлаб кўринг-а: бу дунёда солиҳ амалларда биринчиликни қўлга киритган кишига, жаннатга ҳам биринчилардан бўлиб кириш, ҳамда улуғ даражотларни эгаллаш насиб этади. Бу оятда солиҳ амаллар деганда, барча фарз ва мустаҳаб бўлган диний ҳукмлар, жумладан: намоз, рўза, закот, ҳаж, умра, жиҳод ва бошқа, инсоннинг ўзига ва жамиятга манфаат келтирадиган яхши амаллар назарда тутилади. Энди, яхши ишларда мусобақалашишга Аллоҳнинг ваъда қилган мукофотлари туртки бўлар экан, оятнинг давомида Аллоҳ Таъало Ўзининг куч-қудрати билан инсонларни албатта жамлаши ҳақида хабар берди. Бу қиёмат кунида, ҳар бир жон ўзига тегишли жазо ёки мукофотни оладиган кунда содир бўлади. Шу боис Аллоҳ Таъало дедики: “Осмонлардаги бор нарса ва ердаги бор нарсалар Аллоҳга тегишлидирки, У Зот зўравон кимсаларни қилган ишларига яраша жазоласин ва яхшилик қилувчиларни энг гўзал яхшилик билан тақдирласин” (53:31). Оятдан шуни англаш мумкинки, инсоннинг солиҳ амалларига ҳамроҳ бўлган ҳар бир вазиятдан у ўзига керакли фойдаларни олмай қўймайди. Бундай вазиятларга масалан: намозни ўз вақтида [вақти кириши билан] ўқиш, ўтказиб юборилган рамазон рўзаларини узоқ вақтга қолдирмасдан тутиб бериш, ҳаж ва умра ибодатини имкон топилиши билан адо этиш, закотни пайсалга солмасдан дарҳол тўлаш, мустаҳаб амалларини бажаришда тартиб-интизомга риоя қилиш кабилар киради. Ушбу оятнинг калималари оз бўлишига қарамай, унинг маъноси нақадар чуқур эканига ҳайратланса арзийди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
Оят: Ва ҳар [бир инсоннинг] юзланадиган томони борки, у ўшанга қарайди [яъни, ҳар бир инсон қайсидир фикрга, таълимотга, динга, касбга мойилдир]. Бас [эй мўминлар] яхши ишларда [бир-бирингиздан] ўзинг [мусобақалашинг]! Сизлар қаерда бўлманг, Аллоҳ [қиёмат куни] сизларни барчангизни келтиради [тирилтиради]. Дарҳақиқат, Аллоҳ ҳамма нарсанинг устида қудратлидир [ҳамма нарсага қодирдир]!
Тафсир: [Ибодат пайтида муайян тарафга юзланиш, барча динларда урф бўлган, ваҳолангки бу йўналиш унчалик катта аҳамиятга эга бўлмаган. Турли ҳил диний низомларда, вақт ва вазият ўзгариши билан, бу йўналишлар ҳам ўзгариб турган. Бир ҳил қарорлар, бошқаларини йўққа чиқарган ва мўминлар энди бошқа томонга юзланишлари кераклиги ҳақида илоҳий фармон олганлар. Шу билан бирга, инсон қайси тарафга юзланмасин, унинг Аллоҳга бўлган итоати ва У Зотга яқинлашиши аҳамиятлироқ нарса бўлган. Айнан шу сифат билан инсон нажотга эришиши ва Аллоҳни ризолигига етишиши муҳимроқдир. Агар инсон шу сифат [яъни, солиҳлик] билан ўзини зийнатламас экан, у дунё-ю охиратда зиён тортиб қолади. Бу сифатни топишлик билан ютуққа эришади. Бу тамойил барча диний қонунлар ва низомлар учун умумийдир, зеро айни шунинг учун Аллоҳ инсонни яратди ва бу тамойилга амал қилишни буюрди. Солиҳ амалларда мусобақалашишга буюриш, шунчаки амали солиҳ қилиш амридан кўра анча кенгроқдир, чунки солиҳ амалларда бошқалардан ўзиб кетишга ҳаракат қилган киши, бу амалларни ҳаммадан биринчи, энг гўзал тарзда ва энг чиройли вазиятдарда бажаришга интилади. Чунки, бир ўйлаб кўринг-а: бу дунёда солиҳ амалларда биринчиликни қўлга киритган кишига, жаннатга ҳам биринчилардан бўлиб кириш, ҳамда улуғ даражотларни эгаллаш насиб этади. Бу оятда солиҳ амаллар деганда, барча фарз ва мустаҳаб бўлган диний ҳукмлар, жумладан: намоз, рўза, закот, ҳаж, умра, жиҳод ва бошқа, инсоннинг ўзига ва жамиятга манфаат келтирадиган яхши амаллар назарда тутилади. Энди, яхши ишларда мусобақалашишга Аллоҳнинг ваъда қилган мукофотлари туртки бўлар экан, оятнинг давомида Аллоҳ Таъало Ўзининг куч-қудрати билан инсонларни албатта жамлаши ҳақида хабар берди. Бу қиёмат кунида, ҳар бир жон ўзига тегишли жазо ёки мукофотни оладиган кунда содир бўлади. Шу боис Аллоҳ Таъало дедики: “Осмонлардаги бор нарса ва ердаги бор нарсалар Аллоҳга тегишлидирки, У Зот зўравон кимсаларни қилган ишларига яраша жазоласин ва яхшилик қилувчиларни энг гўзал яхшилик билан тақдирласин” (53:31). Оятдан шуни англаш мумкинки, инсоннинг солиҳ амалларига ҳамроҳ бўлган ҳар бир вазиятдан у ўзига керакли фойдаларни олмай қўймайди. Бундай вазиятларга масалан: намозни ўз вақтида [вақти кириши билан] ўқиш, ўтказиб юборилган рамазон рўзаларини узоқ вақтга қолдирмасдан тутиб бериш, ҳаж ва умра ибодатини имкон топилиши билан адо этиш, закотни пайсалга солмасдан дарҳол тўлаш, мустаҳаб амалларини бажаришда тартиб-интизомга риоя қилиш кабилар киради. Ушбу оятнинг калималари оз бўлишига қарамай, унинг маъноси нақадар чуқур эканига ҳайратланса арзийди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:149.
وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ
Оят: Ва [узоқ сафарга отланганингизда] қаердан чиқсангиз ҳам, [намозни қойим қилаётганингизда] юзингизни Масжидул-ҳаромга қаратинг [қибла томон юзланинг]. Зеро бу [йўналиш], албатта, Роббингиздан келган ҳақдир. Дарҳақиқат, Аллоҳ қилаётган амалларингиздан ғофил эмасдир.
Тафсир: [Энг аввалда Аллоҳ фақат Ўзининг пайғамбарини хослаб, сафарда, ёки бошқа вазиятларда каабани қиблагоҳ тутишни буюрди. Кейинчалик эса, бу буйруқ, умумий ҳолда, бутун ислом умматига тааллуқли бўлди. Албатта, бу Аллоҳ Таъало томонидан келган ҳақиқат эканига ҳеч шубҳа йўқ эди. Эй инсонлар! Аллоҳ сизларнинг амалларингизга лоқайд эмас ва доимо сизларни кузатиб турибди. Бас, шундай экан, Роббингиз ҳақида, Унинг амрларини бажарган ва қайтариқларидан қайтган ҳолингизда эсланг. Билиб қўйингларки, сизларнинг қилиб ўтган ишларингиз унутилиб қолдирилмас. Аксинча, сизларнинг ҳар бирингиз, яхшилигига мукофот, ёмонлигига жазо оладир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ
Оят: Ва [узоқ сафарга отланганингизда] қаердан чиқсангиз ҳам, [намозни қойим қилаётганингизда] юзингизни Масжидул-ҳаромга қаратинг [қибла томон юзланинг]. Зеро бу [йўналиш], албатта, Роббингиздан келган ҳақдир. Дарҳақиқат, Аллоҳ қилаётган амалларингиздан ғофил эмасдир.
Тафсир: [Энг аввалда Аллоҳ фақат Ўзининг пайғамбарини хослаб, сафарда, ёки бошқа вазиятларда каабани қиблагоҳ тутишни буюрди. Кейинчалик эса, бу буйруқ, умумий ҳолда, бутун ислом умматига тааллуқли бўлди. Албатта, бу Аллоҳ Таъало томонидан келган ҳақиқат эканига ҳеч шубҳа йўқ эди. Эй инсонлар! Аллоҳ сизларнинг амалларингизга лоқайд эмас ва доимо сизларни кузатиб турибди. Бас, шундай экан, Роббингиз ҳақида, Унинг амрларини бажарган ва қайтариқларидан қайтган ҳолингизда эсланг. Билиб қўйингларки, сизларнинг қилиб ўтган ишларингиз унутилиб қолдирилмас. Аксинча, сизларнинг ҳар бирингиз, яхшилигига мукофот, ёмонлигига жазо оладир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:150.
وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ
Оят: Ва қаердан чиқсангиз ҳам [намозларингизда] юзингизни Масжидул-ҳаромга қаратинг [Бу жумлани такрорлашлик билан, Аллоҳ Таъало бу ишнинг қанчалар муҳимлигига эътиборимизни қаратмоқчи]. Қайда бўлсангиз ҳам, юзингизни у томонга қаратингки, [қиблагоҳингиз кааба бўлишини хоҳламаган] одамларда сизларга қарши ҳужжат бўлмасин, магарам золим бўлганларидан ташқари [чунки улар ўжарликлари ва кибрлари сабаб, барибир сизлар билан талашиб-тортишишдан қолмайдилар]. Бас, улардан қўрқманглар, Мен [Аллоҳ]дангина қўрқингларки, сизларга неъматларимни тамомий қилиб беришим учун, ажабмаски ҳидоят топсангизлар.
Тафсир: [Биз сизларга [эй мусулмонлар] муқаддас каабага юзланишни китобат қилдик, токи аҳли китоблар ва бутпарастлар сизлар билан мужодалаша олмасинлар. Агар сизлар ҳамиша ал-Қудсга қараб намоз ўқиганингизда, яҳудийлардан маломатга қолар эдингиз, чунки уларнинг китобларида, энг сўнгги пайғамбар, албатта Масжидул-ҳаром томонга, каабага юзланиб намоз ўқиши айтилган. Аммо, бутпараст-арабларга келсак, улар каабани ўз фахрлари деб ва Иброҳим (алайҳиссалом)нинг миллатидан бир қисм деб ҳисоблар эдилар, бас шундай экан: “Нега Муҳаммад ﷺ, ўзини Иброҳимнинг динини эргашувчисиман дейди-ю, аммо Иброҳим қибла тутган каабага қараб намоз ўқимайди”, деган айбловларни пайғамбар ﷺга юклашлари аниқ эди. Бироқ, энди сизлар каабага юзланингларки, аҳли китоблар ва бутпарастлар сизларга қарши бирон ҳужжат келтира олмасин. Борди-ю, агар улар сиз билан баҳслашишдан тўҳтамасалар, батаҳқиқ, зулмкор кимсалардан бўладилар, зеро улар саҳиҳ далилларга суянмайдилар, қилган ишлари эса, ҳаволарига эргашиш ва бузғунчилик қилишдир. Бундай турдаги одамларни ишонтиришнинг мутлақо имкони йўқ, уларнинг ўз ҳақликларига келтирмоқчи бўлган шубҳали иддаоларига эса, эътибор қаратишни кераги йўқ. Улардан асло қўрқманглар, ахир келтираётган ҳужжатлари ботил ва ёлғоннинг ўзгинаси ва агар инсон ботилни ёнини олмоқчи бўлса, у албатта, илоҳий мададдан айрилади. Магарам, ҳақ тарафдорлари, бундан мустасно, чунки улар ҳар замонларда кучли ва иззатли бўлиб қолганлар ва душманларининг қалбларига қўрқув, таҳдид солганлар. Буни зикр қилгандан сўнг, Аллоҳ Таъало фақат У Зотнинг Ўзидангина қўрқишни буюрди, чунки Ундан қўрқиш осойишталикнинг асосидир ва агар инсон Аллоҳдан хавфсираб турмас экан, уни гуноҳлардан ҳеч нарса тутиб қололмайди ва илоҳий амрларни бажаришга ундамайди. Шуни ёдда тутмоқ зарурки, мусулмонларнинг юзларини каабага қаратишлари, бир фитнани келиб чиқардики, уни аҳли китоблар, мунофиқлар ва бутпарастлар янада каттайтириб ташладилар. Улар бўлиб ўтган воқеани ҳамма жойда сўзлаб юра бошладилар ва инсонларнинг қалбларига шубҳа уруғларини сочдилар. Ана шунинг учун ҳам, Аллоҳ Таъало Ўзининг буйруғини тушунтириб берди ва унинг ҳақлигини бир неча йўллар билан тасдиқлаб берди.
Биринчидан: Ўз буйруғини У Зот уч бора такрорлади, ваҳоланки, бир марта айтилганда ҳам кифоя қилар эди;
Иккинчидан: қуръоний амрлар одатда ё пайғамбар ﷺ ва бутун умматга, ёки умуман бутун умматга қаратилар эди. Аммо, биз муҳокама қилаётган буйруқ, аввалда бевосита пайғамбар ﷺга қаратилди, сўнгра эса, у зотнинг умматларига умумий ҳолда қаратилди.
Учинчидан: ўжарлик қилган жоҳилларнинг асоссиз эътирозларини Аллоҳ йўққа чиқарди ва уларнинг шак-шубҳали иддаоларини бирин-кетин барбод қилди, ва бу ҳақда биз аввалда гапирдик.
Тўртинчидан: Аллоҳ Таъало аҳли китобларнинг, пайғамбар ﷺ уларнинг қиблаларига қайтиши ва унга юзини буриши ҳақидаги барча умидларини пучга чиқарди.
Бешинчидан: Мўминларга амр қилинган бу ҳукм, уларнинг Роббиларидан келган ҳақиқат эканини таъкидлаб ўтди. Ва албатта, Аллоҳнинг буйруқлари бир марта айтилса кифоя эди, аммо бу ҳукмнинг адолатли эканини яна бир бора иқрор қилиш учун, Робб Таъало деди: “бу, албатта, Роббингиздан келган ҳақдир” (2:149).
وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ
Оят: Ва қаердан чиқсангиз ҳам [намозларингизда] юзингизни Масжидул-ҳаромга қаратинг [Бу жумлани такрорлашлик билан, Аллоҳ Таъало бу ишнинг қанчалар муҳимлигига эътиборимизни қаратмоқчи]. Қайда бўлсангиз ҳам, юзингизни у томонга қаратингки, [қиблагоҳингиз кааба бўлишини хоҳламаган] одамларда сизларга қарши ҳужжат бўлмасин, магарам золим бўлганларидан ташқари [чунки улар ўжарликлари ва кибрлари сабаб, барибир сизлар билан талашиб-тортишишдан қолмайдилар]. Бас, улардан қўрқманглар, Мен [Аллоҳ]дангина қўрқингларки, сизларга неъматларимни тамомий қилиб беришим учун, ажабмаски ҳидоят топсангизлар.
Тафсир: [Биз сизларга [эй мусулмонлар] муқаддас каабага юзланишни китобат қилдик, токи аҳли китоблар ва бутпарастлар сизлар билан мужодалаша олмасинлар. Агар сизлар ҳамиша ал-Қудсга қараб намоз ўқиганингизда, яҳудийлардан маломатга қолар эдингиз, чунки уларнинг китобларида, энг сўнгги пайғамбар, албатта Масжидул-ҳаром томонга, каабага юзланиб намоз ўқиши айтилган. Аммо, бутпараст-арабларга келсак, улар каабани ўз фахрлари деб ва Иброҳим (алайҳиссалом)нинг миллатидан бир қисм деб ҳисоблар эдилар, бас шундай экан: “Нега Муҳаммад ﷺ, ўзини Иброҳимнинг динини эргашувчисиман дейди-ю, аммо Иброҳим қибла тутган каабага қараб намоз ўқимайди”, деган айбловларни пайғамбар ﷺга юклашлари аниқ эди. Бироқ, энди сизлар каабага юзланингларки, аҳли китоблар ва бутпарастлар сизларга қарши бирон ҳужжат келтира олмасин. Борди-ю, агар улар сиз билан баҳслашишдан тўҳтамасалар, батаҳқиқ, зулмкор кимсалардан бўладилар, зеро улар саҳиҳ далилларга суянмайдилар, қилган ишлари эса, ҳаволарига эргашиш ва бузғунчилик қилишдир. Бундай турдаги одамларни ишонтиришнинг мутлақо имкони йўқ, уларнинг ўз ҳақликларига келтирмоқчи бўлган шубҳали иддаоларига эса, эътибор қаратишни кераги йўқ. Улардан асло қўрқманглар, ахир келтираётган ҳужжатлари ботил ва ёлғоннинг ўзгинаси ва агар инсон ботилни ёнини олмоқчи бўлса, у албатта, илоҳий мададдан айрилади. Магарам, ҳақ тарафдорлари, бундан мустасно, чунки улар ҳар замонларда кучли ва иззатли бўлиб қолганлар ва душманларининг қалбларига қўрқув, таҳдид солганлар. Буни зикр қилгандан сўнг, Аллоҳ Таъало фақат У Зотнинг Ўзидангина қўрқишни буюрди, чунки Ундан қўрқиш осойишталикнинг асосидир ва агар инсон Аллоҳдан хавфсираб турмас экан, уни гуноҳлардан ҳеч нарса тутиб қололмайди ва илоҳий амрларни бажаришга ундамайди. Шуни ёдда тутмоқ зарурки, мусулмонларнинг юзларини каабага қаратишлари, бир фитнани келиб чиқардики, уни аҳли китоблар, мунофиқлар ва бутпарастлар янада каттайтириб ташладилар. Улар бўлиб ўтган воқеани ҳамма жойда сўзлаб юра бошладилар ва инсонларнинг қалбларига шубҳа уруғларини сочдилар. Ана шунинг учун ҳам, Аллоҳ Таъало Ўзининг буйруғини тушунтириб берди ва унинг ҳақлигини бир неча йўллар билан тасдиқлаб берди.
Биринчидан: Ўз буйруғини У Зот уч бора такрорлади, ваҳоланки, бир марта айтилганда ҳам кифоя қилар эди;
Иккинчидан: қуръоний амрлар одатда ё пайғамбар ﷺ ва бутун умматга, ёки умуман бутун умматга қаратилар эди. Аммо, биз муҳокама қилаётган буйруқ, аввалда бевосита пайғамбар ﷺга қаратилди, сўнгра эса, у зотнинг умматларига умумий ҳолда қаратилди.
Учинчидан: ўжарлик қилган жоҳилларнинг асоссиз эътирозларини Аллоҳ йўққа чиқарди ва уларнинг шак-шубҳали иддаоларини бирин-кетин барбод қилди, ва бу ҳақда биз аввалда гапирдик.
Тўртинчидан: Аллоҳ Таъало аҳли китобларнинг, пайғамбар ﷺ уларнинг қиблаларига қайтиши ва унга юзини буриши ҳақидаги барча умидларини пучга чиқарди.
Бешинчидан: Мўминларга амр қилинган бу ҳукм, уларнинг Роббиларидан келган ҳақиқат эканини таъкидлаб ўтди. Ва албатта, Аллоҳнинг буйруқлари бир марта айтилса кифоя эди, аммо бу ҳукмнинг адолатли эканини яна бир бора иқрор қилиш учун, Робб Таъало деди: “бу, албатта, Роббингиздан келган ҳақдир” (2:149).
Олтинчидан: Аҳли китобларнинг ишончлари комил бўлишига қарамай, улар билиб туриб ҳақиқатни беркитаётганлари ҳақида, ҳамма нарсадан хабардор бўлган Зотнинг Ўзи айтиб берди.
Сўнгра, мўминлар билиб қўйсинларки, кааба томонга юзланишлари улар учун буюк марҳаматдир. Аслида, Аллоҳнинг мусулмонларга бўлган раҳмати ва ҳамдардлиги тобора [вақт ўтган сайин] ўсиб, кўпайиб борган, шунинг учун келаётган ҳар бир ҳукм улар учун навбатдаги марҳаматга айланган. Марҳаматнинг энг улуғи эса, шубҳасиз, уларнинг исломга келишлари эди ва бу Аллоҳнинг элчиси келишлиги билан ва китоб нозил бўлиши билан содир бўлди. Қолган барча марҳаматлар эса, бу асосий марҳаматга бир қўшимча эди холос. Набий ﷺнинг нубувватларини бошидан бошлаб, то у зотнинг ҳаётларини якунигача бу марҳаматлар Аллоҳдан шу қадар кўп ёғилдики, уларни саноғига етиш қийин [шу сабабдан, росулуллоҳ ﷺнинг даври: “Саодат асри” деб аталган бўлса ажаб эмас, Аллоҳу Аълам — тарж]. Аллоҳ Таъало Ўзининг элчисини ва у зотнинг эргашувчиларини ҳамиша гўзал неъматлар билан сийлади ва дин ўзининг комиллигига эришган вақтда эса, Аллоҳ деди: “Бугун кофирларнинг сизнинг динингизга нисбатан умидлари узилди. Бас, улардан қўрқмангиз, Мендангина қўрқингиз. Бугун Мен сизлар учун, сизларнинг динингизни комил қилиб бердим, раҳматимни якунига етказдим ва исломни сизлар учун дин сифатида рози бўлдим” (5:3).
Ҳисобига етиб бўлмас ва шукрини тўлалигича адо этиб бўлмас неъматлари учун, Аллоҳга чексиз ҳамду санолар бўлсин. У Зот одамларга Ўз марҳаматини якунлаб беришни истади, токи улар тўғри йўлдан юрсинлар, яъни, ҳақни таниб, ўз амалларида уни кўрсатма қилиб олсинлар. Ўзининг чегарасиз марҳамати туфайли, Аллоҳ (Субҳанаҳу ва Таъало) қулларини ҳидоят йўлига олиб чиқадиган барча шароитларни енгиллаштириб қўйди; бу тўғри йўлга қай тарзда амал қилиш кераклигини кўрсатиб қўйди ва буни энг комил равишда тушунтириб берди. Ва ҳақиқат янада куч олиб, порлаб, ёрқин нурлар билан чарақлаши учун, Аллоҳ Таъало кофир кимсаларни яратиб қўйдики, улар ҳаққа қарши жадаллашадилар ва бунинг оқибатида ҳақиқат янада ойдинлашади, ҳужжатлар янада аниқлашади. Агар ботил ҳаққа қарши турмаганида, кўпчилик инсонлар унинг нақадар ҳунук ва нопок эканини билмаган бўлардилар, ахир ҳамма нарса таққослашда билинади. Масалан, агар тун бўлмаганда, инсонлар кундузнинг афзалликларини билмаган бўлар эдилар; агар ёвузлик бўлмаганида, одамлар эзгуликни қадрламас эдилар; зулмат бўлмаганда, ёруғликни қадри билинмас эди ва агар ёлғон, ботил бўлмаганида, инсонлар ҳақиқатни, ҳақни нақадар гўзал эканини англаб етмаган бўлар эдилар. Бунинг ҳамдига, шукрига эса, фақат ягона Аллоҳ сазовордир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
Сўнгра, мўминлар билиб қўйсинларки, кааба томонга юзланишлари улар учун буюк марҳаматдир. Аслида, Аллоҳнинг мусулмонларга бўлган раҳмати ва ҳамдардлиги тобора [вақт ўтган сайин] ўсиб, кўпайиб борган, шунинг учун келаётган ҳар бир ҳукм улар учун навбатдаги марҳаматга айланган. Марҳаматнинг энг улуғи эса, шубҳасиз, уларнинг исломга келишлари эди ва бу Аллоҳнинг элчиси келишлиги билан ва китоб нозил бўлиши билан содир бўлди. Қолган барча марҳаматлар эса, бу асосий марҳаматга бир қўшимча эди холос. Набий ﷺнинг нубувватларини бошидан бошлаб, то у зотнинг ҳаётларини якунигача бу марҳаматлар Аллоҳдан шу қадар кўп ёғилдики, уларни саноғига етиш қийин [шу сабабдан, росулуллоҳ ﷺнинг даври: “Саодат асри” деб аталган бўлса ажаб эмас, Аллоҳу Аълам — тарж]. Аллоҳ Таъало Ўзининг элчисини ва у зотнинг эргашувчиларини ҳамиша гўзал неъматлар билан сийлади ва дин ўзининг комиллигига эришган вақтда эса, Аллоҳ деди: “Бугун кофирларнинг сизнинг динингизга нисбатан умидлари узилди. Бас, улардан қўрқмангиз, Мендангина қўрқингиз. Бугун Мен сизлар учун, сизларнинг динингизни комил қилиб бердим, раҳматимни якунига етказдим ва исломни сизлар учун дин сифатида рози бўлдим” (5:3).
Ҳисобига етиб бўлмас ва шукрини тўлалигича адо этиб бўлмас неъматлари учун, Аллоҳга чексиз ҳамду санолар бўлсин. У Зот одамларга Ўз марҳаматини якунлаб беришни истади, токи улар тўғри йўлдан юрсинлар, яъни, ҳақни таниб, ўз амалларида уни кўрсатма қилиб олсинлар. Ўзининг чегарасиз марҳамати туфайли, Аллоҳ (Субҳанаҳу ва Таъало) қулларини ҳидоят йўлига олиб чиқадиган барча шароитларни енгиллаштириб қўйди; бу тўғри йўлга қай тарзда амал қилиш кераклигини кўрсатиб қўйди ва буни энг комил равишда тушунтириб берди. Ва ҳақиқат янада куч олиб, порлаб, ёрқин нурлар билан чарақлаши учун, Аллоҳ Таъало кофир кимсаларни яратиб қўйдики, улар ҳаққа қарши жадаллашадилар ва бунинг оқибатида ҳақиқат янада ойдинлашади, ҳужжатлар янада аниқлашади. Агар ботил ҳаққа қарши турмаганида, кўпчилик инсонлар унинг нақадар ҳунук ва нопок эканини билмаган бўлардилар, ахир ҳамма нарса таққослашда билинади. Масалан, агар тун бўлмаганда, инсонлар кундузнинг афзалликларини билмаган бўлар эдилар; агар ёвузлик бўлмаганида, одамлар эзгуликни қадрламас эдилар; зулмат бўлмаганда, ёруғликни қадри билинмас эди ва агар ёлғон, ботил бўлмаганида, инсонлар ҳақиқатни, ҳақни нақадар гўзал эканини англаб етмаган бўлар эдилар. Бунинг ҳамдига, шукрига эса, фақат ягона Аллоҳ сазовордир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:151.
كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِّنكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُم مَّا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ
Оят: Худди сизларга ўзларингизни ичингиздан, сизларга оятларимизни тиловат қилиб берадиган, сизларни [иймон ва ибодат масалаларида, ҳамда ахлоқий жиҳатдан] поклайдиган, сизларга китоб [қуръон] ва ҳикмат [суннат]ни ўргатадиган ва сиз билмаган нарсаларингизни сизга билдирадиган пайғамбар [Муҳаммад ﷺни] юборганимиз каби.
Тафсир: [Албатта, эй мусулмонлар, қачонки Биз сизларга намозда кааба тарафга юзланишни буюрганимизда, диний аҳкомларни нозил қилганимизда ва динингизни комил қилиб берганимизда, сизларга улкан марҳаматимизни кўрсатдик. Аммо бу Бизнинг сизларга кўрсатган биринчи яхшилигимиз эмасди. Чунки ундан аввалроқ, Биз сизларни энг асосий марҳамат билан сийладик, унинг кетидан эса, бошқа неъматлар ёғила бошлади. Бизнинг сизларга кўрсатган энг биринчи ва энг асосий яхшилигимиз, бу — ўзингизни ичингиздан пайғамбар чиқишлиги эди. Сизлар унинг [пайғамбарнинг] насл-насаби, ростгўйлиги, содиқ ва омонатдор эканлиги, ҳамда, самимийлиги ҳақида жуда яхши биласизлар. Бизнинг элчимиз ﷺ, сизларга қуръон оятларини тиловат қилиб беради ва ҳақни ботилдан, тўғри йўлни, залолатдан фарқлаб берувчи оят-мўъжизаларни кўрсатади. Бу оят-белгилар энг аввало тавҳид (яккаилоҳлик) фойдасига гувоҳлик беради ва Аллоҳнинг мукаммал, етук эканини тасдиқлайди. Шунингдек, бу оятлар набий ﷺнинг ростгўйлигига ва у зотга иймон келтиришнинг зарурийлигига, қолаверса, охиратнинг ҳақлигига ва росулуллоҳ сўзлаб берган қиссаларнинг содиқлигига ишора қилади. Бу гўзал мўъжизалар туфайли, сизлар тўғри йўлга чиқасизлар ва қалбларингизда қатъий ишонч пайдо бўлади. Росулуллоҳ ﷺ, сизларни маънавий, руҳий ва ахлоқий жиҳатдан поклайди, ҳамда, ёмон феъллардан ва номақбул хулқлардан халос бўлишга ёрдам беради. Шунингдек, у ﷺ, сизларга, ягона илоҳга иймон келтиришга, ширкдан қутулишга, ихлосли қулларга айланишга, риёдан, мутакаббирликдан халос бўлишга, ёлғондан узоқлашиб, содиқ, самимий бўлишга, алдовлар, макр-ҳийлалардан четланишга, камтарин бўлишга, кибру ҳаводан тарбияланишга ва гўзал ахлоқларга эга бўлишга ёрдам беради. Бир-бирингизни севиб, дўстона муомалаларни мустаҳкам тутишга, ўзаро адоватдан узоқлашишга, алоқаларни узмасликка ва бошқа кўплаган олижаноб феълларга интилишга чақиради. Пайғамбар ﷺ, сизларга қуръоннинг матнларини тўғри ўқишни, ҳамда маъноларини тўғри англашни ўргатади ва шунинг баробарида ҳикматни билдиради. Бу оятдаги "ҳикмат"дан мурод — суннатдир, деган фикр мавжуд. Бошқа фикрга кўра эса, ҳикмат, бу: шаръий илм, ислом эътиқоди ва йўлини билиш, ҳамда, ҳар бир нарсани ўз ўрнига жойлашдир. Охирги фикрга кўра, суннатни ўргатиш, қуръон илмига киради, чунки суннат қуръоний оятларни тафсир қилиб беради ва уларнинг асл моҳиятини намоён қилади. Пайғамбар ﷺ, олдинлари сиз билмаган кўп нарсаларингизни сизга билдиради, зеро нубувват келишидан аввал сизлар очиқ адашишликда эдингиз. У пайтлар сиз ҳақиқатни танимас ва солиҳ амалларни бажармас эдингиз, бироқ, набий ﷺнинг сабаби билан кўплаган гўзал фазилатларга эга бўлдингиз, шунинг учун, унинг келиши сизларга буюк бир марҳамат бўлди. Аллоҳ Таъало одамзотга бу каби улкан раҳматини ҳали ёғдирмаган эди, бас, сизлар бунинг учун Аллоҳга шукр қилингиз ва У Зотнинг олдидаги мажбуриятларингизни қунт билан адо этинг.]
https://t.me/tafsirassaadiy
كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِّنكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُم مَّا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ
Оят: Худди сизларга ўзларингизни ичингиздан, сизларга оятларимизни тиловат қилиб берадиган, сизларни [иймон ва ибодат масалаларида, ҳамда ахлоқий жиҳатдан] поклайдиган, сизларга китоб [қуръон] ва ҳикмат [суннат]ни ўргатадиган ва сиз билмаган нарсаларингизни сизга билдирадиган пайғамбар [Муҳаммад ﷺни] юборганимиз каби.
Тафсир: [Албатта, эй мусулмонлар, қачонки Биз сизларга намозда кааба тарафга юзланишни буюрганимизда, диний аҳкомларни нозил қилганимизда ва динингизни комил қилиб берганимизда, сизларга улкан марҳаматимизни кўрсатдик. Аммо бу Бизнинг сизларга кўрсатган биринчи яхшилигимиз эмасди. Чунки ундан аввалроқ, Биз сизларни энг асосий марҳамат билан сийладик, унинг кетидан эса, бошқа неъматлар ёғила бошлади. Бизнинг сизларга кўрсатган энг биринчи ва энг асосий яхшилигимиз, бу — ўзингизни ичингиздан пайғамбар чиқишлиги эди. Сизлар унинг [пайғамбарнинг] насл-насаби, ростгўйлиги, содиқ ва омонатдор эканлиги, ҳамда, самимийлиги ҳақида жуда яхши биласизлар. Бизнинг элчимиз ﷺ, сизларга қуръон оятларини тиловат қилиб беради ва ҳақни ботилдан, тўғри йўлни, залолатдан фарқлаб берувчи оят-мўъжизаларни кўрсатади. Бу оят-белгилар энг аввало тавҳид (яккаилоҳлик) фойдасига гувоҳлик беради ва Аллоҳнинг мукаммал, етук эканини тасдиқлайди. Шунингдек, бу оятлар набий ﷺнинг ростгўйлигига ва у зотга иймон келтиришнинг зарурийлигига, қолаверса, охиратнинг ҳақлигига ва росулуллоҳ сўзлаб берган қиссаларнинг содиқлигига ишора қилади. Бу гўзал мўъжизалар туфайли, сизлар тўғри йўлга чиқасизлар ва қалбларингизда қатъий ишонч пайдо бўлади. Росулуллоҳ ﷺ, сизларни маънавий, руҳий ва ахлоқий жиҳатдан поклайди, ҳамда, ёмон феъллардан ва номақбул хулқлардан халос бўлишга ёрдам беради. Шунингдек, у ﷺ, сизларга, ягона илоҳга иймон келтиришга, ширкдан қутулишга, ихлосли қулларга айланишга, риёдан, мутакаббирликдан халос бўлишга, ёлғондан узоқлашиб, содиқ, самимий бўлишга, алдовлар, макр-ҳийлалардан четланишга, камтарин бўлишга, кибру ҳаводан тарбияланишга ва гўзал ахлоқларга эга бўлишга ёрдам беради. Бир-бирингизни севиб, дўстона муомалаларни мустаҳкам тутишга, ўзаро адоватдан узоқлашишга, алоқаларни узмасликка ва бошқа кўплаган олижаноб феълларга интилишга чақиради. Пайғамбар ﷺ, сизларга қуръоннинг матнларини тўғри ўқишни, ҳамда маъноларини тўғри англашни ўргатади ва шунинг баробарида ҳикматни билдиради. Бу оятдаги "ҳикмат"дан мурод — суннатдир, деган фикр мавжуд. Бошқа фикрга кўра эса, ҳикмат, бу: шаръий илм, ислом эътиқоди ва йўлини билиш, ҳамда, ҳар бир нарсани ўз ўрнига жойлашдир. Охирги фикрга кўра, суннатни ўргатиш, қуръон илмига киради, чунки суннат қуръоний оятларни тафсир қилиб беради ва уларнинг асл моҳиятини намоён қилади. Пайғамбар ﷺ, олдинлари сиз билмаган кўп нарсаларингизни сизга билдиради, зеро нубувват келишидан аввал сизлар очиқ адашишликда эдингиз. У пайтлар сиз ҳақиқатни танимас ва солиҳ амалларни бажармас эдингиз, бироқ, набий ﷺнинг сабаби билан кўплаган гўзал фазилатларга эга бўлдингиз, шунинг учун, унинг келиши сизларга буюк бир марҳамат бўлди. Аллоҳ Таъало одамзотга бу каби улкан раҳматини ҳали ёғдирмаган эди, бас, сизлар бунинг учун Аллоҳга шукр қилингиз ва У Зотнинг олдидаги мажбуриятларингизни қунт билан адо этинг.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:152.
فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ
Оят: Бас Мени [ўз қалбларингизда, тилларингиз ва солиҳ амалларингиз билан] эслангиз [ёдда тутингиз]ки, Мен ҳам сизларни эслайман. Ва Менга [Менинг сизларга кўрсатган эҳсону яхшиликларим учун] шукр қилингиз ва Менга куфр келтирмангиз [ношукрлик, нонкўрлик қилмангиз]!
Тафсир: [Аллоҳ Таъало Ўз бандаларига У Зотни доимо ёдда тутишни буюрди ва бунинг эвазига саҳий, кароматли ажр-мукофот билан уларни мукофотлашни ваъда қилди. Бу ажр — Аллоҳни эслаган кишини, Аллоҳ эслашидир. Аллоҳни ёдда тутган кишини, Аллоҳ ёдда тутишидир. Набий ﷺдан келтирилган ҳадиси қудсийда, Аллоҳ деди: “Ким мени сиррий [ботинида] зикр қилса, Мен ҳам уни сиррий зикр қиламан. Ва кимки Мени жамоатнинг ичида зикр қилса, Мен уни янада гўзалроқ, янада фазилатлироқ жамоатнинг ичида зикр қиламан”. Зикрнинг энг комил шакли бу, Аллоҳни бир вақтнинг ўзида, тил ва қалб билан баробар ёд этишдирки, бунинг орқали инсон Аллоҳни яхшироқ танийди, У Зотни қаттиқроқ сева бошлайди ва кўпроқ, каттароқ ажрга эга бўлади. Зикр — Аллоҳга билдирилган энг олий миннатдорчилик, энг буюк шукр экани маълум бўлганидан сўнг, бу оятда, Аллоҳни зикр қилиш буйруғидан кейин, У Зотга кенг маънода шукр қилиш буйруғи келди. Мусулмонлар Аллоҳ Таъалога ҳамиша, ҳар қандай ҳолатда шукр қилишлари шарт, ахир У Зот уларга қанчадан-қанча фазлу икром кўрсатди, қанчадан-қанча ёмонликлардан ҳимоя қилди. Энди бунинг шукрини — қалбда [бу эҳсонларни] тан олиш билан, тилда [Аллоҳни улуғлаб] зикр қилиш билан ва амалда, Аллоҳнинг буйруқларини бажариб, қайтариқларидан қайтиш билан адо этилади. Шукр ва миннатдорчиликнинг бундай тури, бандаларга берилган неъматларни сақлайди ва ҳаттоки уларни зиёдалаштиради ҳам, ахир Аллоҳ Таъало Ўзи айтди: “Агар сизлар [Менга] шукр қилсангизлар, Мен сизларга [Ўз неъматларимни] янада зиёдалаштириб бераман. Аммо, агар ношукрлик қилсангизлар, у ҳолда Менинг азобим шиддатлидир” (14:7). Агар эътибор берилса, Аллоҳга шукр келтиришнинг буйруғи, диний билимлар, ахлоқий поклик, солиҳ амаллар ва бошқа маънавий яхшиликлардан кейин келди, бу, мана шу амаллар ва ахлоқлар энг олий мақомга ва юксак ўринларга эгалигига ишорадир. Бундан ташқари, улар ҳақиқий яхшилик, ҳақиқий Аллоҳдан берилган эҳсон деб аталиши мумкин, чунки ҳамма яхшиликлар йўқолиб кетганида ҳам, улар йўқолмайди, инсон билан бирга қолади, зеро энг яхши яхшилик, бу абадий, ўчмас, йўқолмас яхшиликдир. Энди айтайлик, бирон инсон шаръий саҳиҳ илмларга эга бўлса ва солиҳ амалларга илҳомлантирилган бўлса, бу ҳолда у Аллоҳга тинимсиз шукрлар айтсин ва Аллоҳни олқишласинки, У Зот Ўзининг фазлидан унинг яхшиликларини кўпайтириб қўйсин, манмансирашликдан уни халос қилиб, Роббисига янада шукрлироқ бўлишига тавфиқ берсин.
Оят сўнггида Аллоҳ Таъало Ўзининг қулларига ношукрлик қилишни таъқиқлади, зотан у шукрга бутунлай зиддир. Бу оятдаги “куфр” сўзи остида, ношукрлик, нонкўрлик, марҳаматларни тан олмаслик ва берилган неъматларни ноўрин, бежой ишлатишлик назарда тутилган. Бошқа тафсирга кўра, бу оятдаги “куфр” калимаси анча кенгроқ маънога ва ношукрликнинг барча турларини билдиради. Нонкўрлик, ношукрликнинг энг ёмон ва энг мудҳиш шакли бу, Аллоҳга куфр келтиришдир. Бу ҳолда у Аллоҳга ширк келтириш ва бошқа оғир гуноҳларни англатади.]
https://t.me/tafsirassaadiy
فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ
Оят: Бас Мени [ўз қалбларингизда, тилларингиз ва солиҳ амалларингиз билан] эслангиз [ёдда тутингиз]ки, Мен ҳам сизларни эслайман. Ва Менга [Менинг сизларга кўрсатган эҳсону яхшиликларим учун] шукр қилингиз ва Менга куфр келтирмангиз [ношукрлик, нонкўрлик қилмангиз]!
Тафсир: [Аллоҳ Таъало Ўз бандаларига У Зотни доимо ёдда тутишни буюрди ва бунинг эвазига саҳий, кароматли ажр-мукофот билан уларни мукофотлашни ваъда қилди. Бу ажр — Аллоҳни эслаган кишини, Аллоҳ эслашидир. Аллоҳни ёдда тутган кишини, Аллоҳ ёдда тутишидир. Набий ﷺдан келтирилган ҳадиси қудсийда, Аллоҳ деди: “Ким мени сиррий [ботинида] зикр қилса, Мен ҳам уни сиррий зикр қиламан. Ва кимки Мени жамоатнинг ичида зикр қилса, Мен уни янада гўзалроқ, янада фазилатлироқ жамоатнинг ичида зикр қиламан”. Зикрнинг энг комил шакли бу, Аллоҳни бир вақтнинг ўзида, тил ва қалб билан баробар ёд этишдирки, бунинг орқали инсон Аллоҳни яхшироқ танийди, У Зотни қаттиқроқ сева бошлайди ва кўпроқ, каттароқ ажрга эга бўлади. Зикр — Аллоҳга билдирилган энг олий миннатдорчилик, энг буюк шукр экани маълум бўлганидан сўнг, бу оятда, Аллоҳни зикр қилиш буйруғидан кейин, У Зотга кенг маънода шукр қилиш буйруғи келди. Мусулмонлар Аллоҳ Таъалога ҳамиша, ҳар қандай ҳолатда шукр қилишлари шарт, ахир У Зот уларга қанчадан-қанча фазлу икром кўрсатди, қанчадан-қанча ёмонликлардан ҳимоя қилди. Энди бунинг шукрини — қалбда [бу эҳсонларни] тан олиш билан, тилда [Аллоҳни улуғлаб] зикр қилиш билан ва амалда, Аллоҳнинг буйруқларини бажариб, қайтариқларидан қайтиш билан адо этилади. Шукр ва миннатдорчиликнинг бундай тури, бандаларга берилган неъматларни сақлайди ва ҳаттоки уларни зиёдалаштиради ҳам, ахир Аллоҳ Таъало Ўзи айтди: “Агар сизлар [Менга] шукр қилсангизлар, Мен сизларга [Ўз неъматларимни] янада зиёдалаштириб бераман. Аммо, агар ношукрлик қилсангизлар, у ҳолда Менинг азобим шиддатлидир” (14:7). Агар эътибор берилса, Аллоҳга шукр келтиришнинг буйруғи, диний билимлар, ахлоқий поклик, солиҳ амаллар ва бошқа маънавий яхшиликлардан кейин келди, бу, мана шу амаллар ва ахлоқлар энг олий мақомга ва юксак ўринларга эгалигига ишорадир. Бундан ташқари, улар ҳақиқий яхшилик, ҳақиқий Аллоҳдан берилган эҳсон деб аталиши мумкин, чунки ҳамма яхшиликлар йўқолиб кетганида ҳам, улар йўқолмайди, инсон билан бирга қолади, зеро энг яхши яхшилик, бу абадий, ўчмас, йўқолмас яхшиликдир. Энди айтайлик, бирон инсон шаръий саҳиҳ илмларга эга бўлса ва солиҳ амалларга илҳомлантирилган бўлса, бу ҳолда у Аллоҳга тинимсиз шукрлар айтсин ва Аллоҳни олқишласинки, У Зот Ўзининг фазлидан унинг яхшиликларини кўпайтириб қўйсин, манмансирашликдан уни халос қилиб, Роббисига янада шукрлироқ бўлишига тавфиқ берсин.
Оят сўнггида Аллоҳ Таъало Ўзининг қулларига ношукрлик қилишни таъқиқлади, зотан у шукрга бутунлай зиддир. Бу оятдаги “куфр” сўзи остида, ношукрлик, нонкўрлик, марҳаматларни тан олмаслик ва берилган неъматларни ноўрин, бежой ишлатишлик назарда тутилган. Бошқа тафсирга кўра, бу оятдаги “куфр” калимаси анча кенгроқ маънога ва ношукрликнинг барча турларини билдиради. Нонкўрлик, ношукрликнинг энг ёмон ва энг мудҳиш шакли бу, Аллоҳга куфр келтиришдир. Бу ҳолда у Аллоҳга ширк келтириш ва бошқа оғир гуноҳларни англатади.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:153.
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ
Оят: Эй иймон келтирганлар! [Барча ишларингизда] сабр қилиш ва намозни адо этиш орқали [Аллоҳдан] мадад сўранглар. Дарҳақиқат, Аллоҳ сабр қилувчилар билан биргадир [Ўзи уларга мададкордир]!
Тафсир: [Аллоҳ Таъало Ўзининг иймонли бандаларига, диний [ва дунёвий] ишларида сабр ва намоз орқали ёрдам сўрашни буюрди. Сабр — бу, нафсга оғир ва ёқимсиз бўлган нарсалардан уни тийишдир. Сабрни уч қисмга бўлиш мумкин: 1) Аллоҳнинг буйруқларини сабр билан бажариш; 2) Унинг қайтариқларидан сабр билан қайтиш; 3) Аллоҳнинг тақдир қилган ишларига, нолишсиз, сабр билан бардош бериш. Албатта сабр инсонга, унинг барча ишларида улкан фойдалар келтиради ва борди-ю, инсон етарли даражада сабрли бўлмас экан, у олдига қўйган мақсадларида бирон натижага эриша олмайди, айниқса, диннинг қийин бўлган аҳкомларини доимий равишда бажариш, инсондан катта матонат ва бардошни талаб қилади. Ҳар бир инсон, Аллоҳнинг оғир буйруқларини бажаришда катта сабрга муҳтож. Сабрли, матонатли киши албатта ютуққа, зафарларга эришади, аммо, агар оғир имтиҳонлар ва шиддатли синовлар уни сабридан айириб қўйса, у буюк марҳаматдан маҳрум бўлиши ва қуруқ қўл билан қолиши турган гап. Худди шуни, инсоннинг нафси етаклайдиган гуноҳ ва маъсиятлар ҳақида ҳам айтса бўлади. Инсон гуноҳлардан ўзини тийиши мумкин, аммо бунинг учун у доимо сабрли, тоқатли бўлиши, нафсининг паст эҳтиросларини босиб яшаши ва Аллоҳдан, уни гуноҳлардан сақлашини сўраши шарт, зеро гуноҳлар инсон учун энг катта имтиҳонлардан бўлиб ҳисобланади. Ҳаётий оғир синовлар ҳам шу жумладандир, айниқса, агар улар давомий тарзда инсонни бошига тушиб турса ва кишининг руҳи ва танасини заифлаштирса. Инсон ушбу синовларга Аллоҳ учун сабр қилмас экан, Роббисига суянмас ва Унинг мададини тиламас экан, у албатта ҳаётидан, тақдиридан нолий бошлайди. Айтиб ўтилган гаплардан хулоса шуки, Аллоҳнинг қули катта сабрга муҳтож ва унинг муҳтожлиги ҳамиша ва ҳар вақт билиниб туради. Айнан шунинг учун, Аллоҳ Таъало Ўз қулларига сабрли бўлишни амр қилиб, У ҳамиша сабрли бандаларига ҳамроҳ экани ҳақида хабар берди. Бу дегани, агар сабр-тоқат инсоннинг ажралмас сифатига айланса, Аллоҳ унга албатта ёрдам беради, тўғри йўлга ҳидоят қилади ва унинг ҳатоларини тўғрилайди. Аллоҳнинг мана шу мадади туфайли, мўмин бандалар синовларнинг шиддати ва оғирликларини сезмайдилар, осонлик билан энг қийин диний буйруқларни бажарадилар ва машаққат билмайдилар. Бу оятда, Аллоҳнинг [жисмоний маънода эмас], балки ўзига хос [махсус] маънодаги ҳамроҳлиги ҳақида айтилганки, у Аллоҳнинг Ўз бандасига бўлган муҳаббати, қўллаб-қувватлаши, ёрдами ва яқинлигида акс этади. Албатта бу шундай фавз ва шарафдирки, унга сабрли мўмин бандаларгина мушарраф бўлишди. Аслида, сабрли бандаларга Аллоҳнинг ҳамроҳлик қилиши, шунинг ўзи улар учун буюк фазилатдир. Аммо, Аллоҳнинг Ўз махлуқотларига умумий ҳамроҳлик қилишига келсак, у илоҳий илм ва қудрат орқали намоён бўлади ва буни биз Роббимизнинг ушбу сўзларидан англаймиз: “Сизлар қаерда бўлсангиз ҳам, У Зот сизлар билан. Аллоҳ қилаётган [иш]ларингизни кўриб тургувчидир” (57:4). Аллоҳнинг бу умумий ҳамроҳлиги барча мавжудотга тааллуқлидир.
Ушбу гўзал ояти каримада, Аллоҳ Таъало намоз орқали ёрдам сўрашга буюрди, чунки намоз ислом динининг устунларидан биридир, у мўминларнинг нуридир ва қулнинг Роббиси билан бўлган мулоқотининг услубидир. Агар банда комил равишда намозларини қойим қилар экан, намознинг фарз ва нафилаларига эътибор қилар экан, Роббисининг олдида бутун руҳи билан камтарлик, хушу сақлаб турар экан, намозни моҳиятини, унинг аҳамиятини англаб етар экан ўзининг сўз ва амалдаги ҳатоликларини ўйлаб, бор вужуди билан Аллоҳнинг мулоқотига киришар ва намозида Аллоҳдан бошқа ҳеч нарса ва ҳеч ким унинг ҳаёлига келмас экан, у ҳолда, унинг намози унга диннинг бошқа аҳкомларини осонлик билан бажаришда ёрдам беради, ахир намоз фаҳш ва мункар ишлардан сақлаб, инсонни ўнгланишидаги энг катта омил бўлиб ҳисобланади.
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ
Оят: Эй иймон келтирганлар! [Барча ишларингизда] сабр қилиш ва намозни адо этиш орқали [Аллоҳдан] мадад сўранглар. Дарҳақиқат, Аллоҳ сабр қилувчилар билан биргадир [Ўзи уларга мададкордир]!
Тафсир: [Аллоҳ Таъало Ўзининг иймонли бандаларига, диний [ва дунёвий] ишларида сабр ва намоз орқали ёрдам сўрашни буюрди. Сабр — бу, нафсга оғир ва ёқимсиз бўлган нарсалардан уни тийишдир. Сабрни уч қисмга бўлиш мумкин: 1) Аллоҳнинг буйруқларини сабр билан бажариш; 2) Унинг қайтариқларидан сабр билан қайтиш; 3) Аллоҳнинг тақдир қилган ишларига, нолишсиз, сабр билан бардош бериш. Албатта сабр инсонга, унинг барча ишларида улкан фойдалар келтиради ва борди-ю, инсон етарли даражада сабрли бўлмас экан, у олдига қўйган мақсадларида бирон натижага эриша олмайди, айниқса, диннинг қийин бўлган аҳкомларини доимий равишда бажариш, инсондан катта матонат ва бардошни талаб қилади. Ҳар бир инсон, Аллоҳнинг оғир буйруқларини бажаришда катта сабрга муҳтож. Сабрли, матонатли киши албатта ютуққа, зафарларга эришади, аммо, агар оғир имтиҳонлар ва шиддатли синовлар уни сабридан айириб қўйса, у буюк марҳаматдан маҳрум бўлиши ва қуруқ қўл билан қолиши турган гап. Худди шуни, инсоннинг нафси етаклайдиган гуноҳ ва маъсиятлар ҳақида ҳам айтса бўлади. Инсон гуноҳлардан ўзини тийиши мумкин, аммо бунинг учун у доимо сабрли, тоқатли бўлиши, нафсининг паст эҳтиросларини босиб яшаши ва Аллоҳдан, уни гуноҳлардан сақлашини сўраши шарт, зеро гуноҳлар инсон учун энг катта имтиҳонлардан бўлиб ҳисобланади. Ҳаётий оғир синовлар ҳам шу жумладандир, айниқса, агар улар давомий тарзда инсонни бошига тушиб турса ва кишининг руҳи ва танасини заифлаштирса. Инсон ушбу синовларга Аллоҳ учун сабр қилмас экан, Роббисига суянмас ва Унинг мададини тиламас экан, у албатта ҳаётидан, тақдиридан нолий бошлайди. Айтиб ўтилган гаплардан хулоса шуки, Аллоҳнинг қули катта сабрга муҳтож ва унинг муҳтожлиги ҳамиша ва ҳар вақт билиниб туради. Айнан шунинг учун, Аллоҳ Таъало Ўз қулларига сабрли бўлишни амр қилиб, У ҳамиша сабрли бандаларига ҳамроҳ экани ҳақида хабар берди. Бу дегани, агар сабр-тоқат инсоннинг ажралмас сифатига айланса, Аллоҳ унга албатта ёрдам беради, тўғри йўлга ҳидоят қилади ва унинг ҳатоларини тўғрилайди. Аллоҳнинг мана шу мадади туфайли, мўмин бандалар синовларнинг шиддати ва оғирликларини сезмайдилар, осонлик билан энг қийин диний буйруқларни бажарадилар ва машаққат билмайдилар. Бу оятда, Аллоҳнинг [жисмоний маънода эмас], балки ўзига хос [махсус] маънодаги ҳамроҳлиги ҳақида айтилганки, у Аллоҳнинг Ўз бандасига бўлган муҳаббати, қўллаб-қувватлаши, ёрдами ва яқинлигида акс этади. Албатта бу шундай фавз ва шарафдирки, унга сабрли мўмин бандаларгина мушарраф бўлишди. Аслида, сабрли бандаларга Аллоҳнинг ҳамроҳлик қилиши, шунинг ўзи улар учун буюк фазилатдир. Аммо, Аллоҳнинг Ўз махлуқотларига умумий ҳамроҳлик қилишига келсак, у илоҳий илм ва қудрат орқали намоён бўлади ва буни биз Роббимизнинг ушбу сўзларидан англаймиз: “Сизлар қаерда бўлсангиз ҳам, У Зот сизлар билан. Аллоҳ қилаётган [иш]ларингизни кўриб тургувчидир” (57:4). Аллоҳнинг бу умумий ҳамроҳлиги барча мавжудотга тааллуқлидир.
Ушбу гўзал ояти каримада, Аллоҳ Таъало намоз орқали ёрдам сўрашга буюрди, чунки намоз ислом динининг устунларидан биридир, у мўминларнинг нуридир ва қулнинг Роббиси билан бўлган мулоқотининг услубидир. Агар банда комил равишда намозларини қойим қилар экан, намознинг фарз ва нафилаларига эътибор қилар экан, Роббисининг олдида бутун руҳи билан камтарлик, хушу сақлаб турар экан, намозни моҳиятини, унинг аҳамиятини англаб етар экан ўзининг сўз ва амалдаги ҳатоликларини ўйлаб, бор вужуди билан Аллоҳнинг мулоқотига киришар ва намозида Аллоҳдан бошқа ҳеч нарса ва ҳеч ким унинг ҳаёлига келмас экан, у ҳолда, унинг намози унга диннинг бошқа аҳкомларини осонлик билан бажаришда ёрдам беради, ахир намоз фаҳш ва мункар ишлардан сақлаб, инсонни ўнгланишидаги энг катта омил бўлиб ҳисобланади.
Намозда хушу ва қўрқув билан туришлик эса, инсон қалбида Аллоҳнинг буйруқларига итоат қилиш ва ман қилган нарсаларидан четланиш ҳиссини уйғотади. Солиҳ амалларни бажаришда, мусулмон уммати айнан мана шу турдаги намоз орқали ёрдам сўраши лозим.]
https://t.me/tafsirassaadiy
https://t.me/tafsirassaadiy
2:154.
وَلَا تَقُولُوا لِمَن يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِن لَّا تَشْعُرُونَ
Оят: [Тавҳид калимаси ер юзида олий бўлиши учун] Аллоҳнинг йўлида ўлдирилганларни “ўлик” деб атаманглар. Йўқ [бу ундай эмас], улар тирикдирлар, лекин сизлар [буни] сезмассизлар.
Тафсир: [Ҳар бир яхши ишда сабр орқали ёрдам сўраш буйруғидан сўнг, Аллоҳ Таъало сабрнинг ортидан эришиш мумкин бўлган буюк амални бу оятда зикр қилди. Бу албатта, Аллоҳнинг йўлида қилинган жиҳодда қатнашишдир. Жиҳод — бу энг шарафли ибодат тури бўлиб, у бадан билан қилинади ва инсон нафси учун энг оғир бўлган, энг шиддатли бўлган синовдир, чунки у жароҳат, ҳалок бўлиш ва дунёни тарк этиб кетиш билан боғланган оғир имтиҳондир. Инсонлар умрлари узоқ бўлишини истайдилар ва ҳаётий муддатларини узартириш учун барча зарурий чораларни кўрадилар, масалан, тиним билмай ишлайдилар, умрларини давомлироқ бўлиши ва ўлимни нарироққа суриш учун бор кучларини ишлатиб, ҳаракат қиладилар. Биз-у сизга яхши маълумки, ақли расо бўлган одам, ўзи яхши кўрган нарсадан, фақат ўша нарсадан афзалроқ ва гўзалроқ бўлган нарсанинг фойдасигагина воз кечиши мумкин. Шунинг учун, Аллоҳ бизга хабар бериб айтадики, агар инсон Аллоҳнинг сўзи ер юзида олий бўлиб, Унинг дини ғалаба қилиши учун, У Зотнинг йўлида жангга чиқса ва агар қалбида ёмон ниятлари бўлмаган ҳолида жиҳодда ўлдирилса, у ўзи яхши кўрган бу ҳаёти дунё билан хайрлашмас экан. Аксинча, унга шу қадар гўзал ва комил ҳаёт бериладики, бунақасини инсон тасаввурига ҳам келтирмаган. Бошқа бир оятда Аллоҳ деди: “Аллоҳнинг йўлида ўлдирилганларни асло ўлик деб ҳисобламангиз. Йўқ, улар тирикдирлар ва Роббиларининг хузурида ризқланмоқдалар. Улар Аллоҳ Ўз фазлидан берган нарсалардан фараҳдалар [ҳурсандлар] ва ҳали ортларидан уларга қўшилмаган биродарларига, уларга хавф ҳам йўқлигини, ҳамда улар хафа бўлмасликларининг башоратини бермоқдалар” (3:169-170). Ҳўш, Аллоҳнинг йўлида ўлдирилган шаҳидларнинг ҳаётлариданда афзалроқ ҳаёт бор эканми? Ахир улар Ўз Роббиларининг яқинида, У Зотнинг моддий ва маънавий неъматларидан лаззатланмоқдалар. Бу лаззатлар жумласига, турли ҳил таомлар ва ичимликлар, бахт ва сурур, ҳамда хавф ва махзунликдан омонда бўлиш киради. Уларнинг барзаҳдаги ҳаётлари, ердаги ҳаётларидан анча мукаммалроқ ва яхшироқдир. Пайғамбаримиз ﷺдан келтирилган саҳиҳ ҳадисда айтилишича, шаҳидларнинг руҳлари яшил қушчалар ичига ўрнатилган бўлиб, улар жаннат меваларидан еб, Аршга боғлаб қўйилган фонуслар остида тўпланар эканлар. Биз муҳокама қилаётган оятда, Аллоҳнинг йўлида бўладиган жиҳодда қатнашишга ва бу машаққатли йўлда сабр, бардош кўрсатишга катта тарғиб бордир. Агар инсонлар Аллоҳнинг йўлида ўлдирилган шаҳидларга атаб қўйилган ажру мукофотни кўрганларида эди, улардан биронтаси жиҳодда қатнашишдан қочмас эди. Бироқ, иймоннинг номукаммаллиги, ишончнинг сустлиги мусулмонларни шаштини пасайтириб қўяди, кўп ухлашга, эринишга олиб келадики, оқибатда улар буюк ажр ва катта ғанимат, ўлжалардан маҳрум бўладилар. Қандай қилиб бу олий ажрлардан шубҳаланиш мумкин, ахир Аллоҳ айтиб турибди-ку: “Албатта, Аллоҳ мўминларнинг жонлари ва молларини жаннат эвазига сотиб олди. Улар Аллоҳнинг йўлида қатл қилиб, ўзлари ҳам ўлдирилиб, жанг қиладилар” (9:111), деб?
Аллоҳга қасамки, агар инсоннинг мингта умри бўлса ва мана шу мингта умрини у Аллоҳнинг йўлидаги жангда йўқотса, бу ажр-мукофотлар олдида унинг қилган иши ҳеч нарса эмас. Шунинг учун ҳам [қиёмат кунида], Аллоҳнинг ажр-мукофотларини аниқ кўз билан кўрган шаҳидлар, бу дунёга қайтиб, яна бир бор Аллоҳнинг йўлида ўлдирилишдан бошқа нарсани хоҳламай қоладилар. Шунингдек, бу оят барзаҳ ҳаётидаги лаззатнинг ва жазонинг ҳақ эканлигига гувоҳ беради ва бу ҳақда бошқа кўплаб шаръий далиллар ҳам келтирилган.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَلَا تَقُولُوا لِمَن يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِن لَّا تَشْعُرُونَ
Оят: [Тавҳид калимаси ер юзида олий бўлиши учун] Аллоҳнинг йўлида ўлдирилганларни “ўлик” деб атаманглар. Йўқ [бу ундай эмас], улар тирикдирлар, лекин сизлар [буни] сезмассизлар.
Тафсир: [Ҳар бир яхши ишда сабр орқали ёрдам сўраш буйруғидан сўнг, Аллоҳ Таъало сабрнинг ортидан эришиш мумкин бўлган буюк амални бу оятда зикр қилди. Бу албатта, Аллоҳнинг йўлида қилинган жиҳодда қатнашишдир. Жиҳод — бу энг шарафли ибодат тури бўлиб, у бадан билан қилинади ва инсон нафси учун энг оғир бўлган, энг шиддатли бўлган синовдир, чунки у жароҳат, ҳалок бўлиш ва дунёни тарк этиб кетиш билан боғланган оғир имтиҳондир. Инсонлар умрлари узоқ бўлишини истайдилар ва ҳаётий муддатларини узартириш учун барча зарурий чораларни кўрадилар, масалан, тиним билмай ишлайдилар, умрларини давомлироқ бўлиши ва ўлимни нарироққа суриш учун бор кучларини ишлатиб, ҳаракат қиладилар. Биз-у сизга яхши маълумки, ақли расо бўлган одам, ўзи яхши кўрган нарсадан, фақат ўша нарсадан афзалроқ ва гўзалроқ бўлган нарсанинг фойдасигагина воз кечиши мумкин. Шунинг учун, Аллоҳ бизга хабар бериб айтадики, агар инсон Аллоҳнинг сўзи ер юзида олий бўлиб, Унинг дини ғалаба қилиши учун, У Зотнинг йўлида жангга чиқса ва агар қалбида ёмон ниятлари бўлмаган ҳолида жиҳодда ўлдирилса, у ўзи яхши кўрган бу ҳаёти дунё билан хайрлашмас экан. Аксинча, унга шу қадар гўзал ва комил ҳаёт бериладики, бунақасини инсон тасаввурига ҳам келтирмаган. Бошқа бир оятда Аллоҳ деди: “Аллоҳнинг йўлида ўлдирилганларни асло ўлик деб ҳисобламангиз. Йўқ, улар тирикдирлар ва Роббиларининг хузурида ризқланмоқдалар. Улар Аллоҳ Ўз фазлидан берган нарсалардан фараҳдалар [ҳурсандлар] ва ҳали ортларидан уларга қўшилмаган биродарларига, уларга хавф ҳам йўқлигини, ҳамда улар хафа бўлмасликларининг башоратини бермоқдалар” (3:169-170). Ҳўш, Аллоҳнинг йўлида ўлдирилган шаҳидларнинг ҳаётлариданда афзалроқ ҳаёт бор эканми? Ахир улар Ўз Роббиларининг яқинида, У Зотнинг моддий ва маънавий неъматларидан лаззатланмоқдалар. Бу лаззатлар жумласига, турли ҳил таомлар ва ичимликлар, бахт ва сурур, ҳамда хавф ва махзунликдан омонда бўлиш киради. Уларнинг барзаҳдаги ҳаётлари, ердаги ҳаётларидан анча мукаммалроқ ва яхшироқдир. Пайғамбаримиз ﷺдан келтирилган саҳиҳ ҳадисда айтилишича, шаҳидларнинг руҳлари яшил қушчалар ичига ўрнатилган бўлиб, улар жаннат меваларидан еб, Аршга боғлаб қўйилган фонуслар остида тўпланар эканлар. Биз муҳокама қилаётган оятда, Аллоҳнинг йўлида бўладиган жиҳодда қатнашишга ва бу машаққатли йўлда сабр, бардош кўрсатишга катта тарғиб бордир. Агар инсонлар Аллоҳнинг йўлида ўлдирилган шаҳидларга атаб қўйилган ажру мукофотни кўрганларида эди, улардан биронтаси жиҳодда қатнашишдан қочмас эди. Бироқ, иймоннинг номукаммаллиги, ишончнинг сустлиги мусулмонларни шаштини пасайтириб қўяди, кўп ухлашга, эринишга олиб келадики, оқибатда улар буюк ажр ва катта ғанимат, ўлжалардан маҳрум бўладилар. Қандай қилиб бу олий ажрлардан шубҳаланиш мумкин, ахир Аллоҳ айтиб турибди-ку: “Албатта, Аллоҳ мўминларнинг жонлари ва молларини жаннат эвазига сотиб олди. Улар Аллоҳнинг йўлида қатл қилиб, ўзлари ҳам ўлдирилиб, жанг қиладилар” (9:111), деб?
Аллоҳга қасамки, агар инсоннинг мингта умри бўлса ва мана шу мингта умрини у Аллоҳнинг йўлидаги жангда йўқотса, бу ажр-мукофотлар олдида унинг қилган иши ҳеч нарса эмас. Шунинг учун ҳам [қиёмат кунида], Аллоҳнинг ажр-мукофотларини аниқ кўз билан кўрган шаҳидлар, бу дунёга қайтиб, яна бир бор Аллоҳнинг йўлида ўлдирилишдан бошқа нарсани хоҳламай қоладилар. Шунингдек, бу оят барзаҳ ҳаётидаги лаззатнинг ва жазонинг ҳақ эканлигига гувоҳ беради ва бу ҳақда бошқа кўплаб шаръий далиллар ҳам келтирилган.]
https://t.me/tafsirassaadiy