2:108.
أَمْ تُرِيدُونَ أَن تَسْأَلُوا رَسُولَكُمْ كَمَا سُئِلَ مُوسَى مِن قَبْلُ وَمَن يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ
Оят: Наҳотки сизлар [эй одамлар], ўз пайғамбарингиз [Муҳаммад ﷺ]дан, худди бундан олдин Мусо [ўз қавми томонидан ортиқча кераксиз нарсалар ва мўъжизалар кўрсатиб бериши ҳақида] сўралганидек [савол, талаб] сўрашни хоҳлайсизларми? Ва [билиб қўйинглар] ким иймонни куфрга алмаштирадиган бўлса [куфр келтирса], батаҳқиқ, у тўғри йўлдан адашибди [залолатга кирибди].
Тафсир: [Аллоҳ Таъало Ўзининг мўмин бандаларига, ҳамда яҳудийларга, набий ﷺга эътироз билдириб, бир замонлар бани Исроил Мусо (алайҳиссалом)дан қатъийлик билан бир нималарни сўраганларидек, сўрашни таъқиқлади. Бу борада Аллоҳ Таъало деди:
“Аҳли китоблар сиздан, уларга осмондан китоб нозил қилиб беришингизни сўрарлар. Мусодан эса, бунданда улканроқ нарсани сўраб: “Бизга Аллоҳни ошкора кўрсатиб бер” деганлар. Бас, уларнинг зулмкорликлари учун уларни чақмоқ урди [ёки ҳалокатга учрадилар]” (4:153);
“Эй иймон келтирганлар! Ҳар ҳил нарсалар ҳақида сўрайвермангларки, агар сизга [унинг ҳукми] маълум бўлиб қолса, ўзингизга ёмон бўлади [ўзингизга оғирлик қилиб оласиз]. Ҳолбуки, қуръон нозил бўлиб турган пайтда сўрасангиз, [ўша нарсаларнинг ҳукми] сизга очилади. Аллоҳ [сизлардан ўша нарсаларни] авф қилди. Аллоҳ ўта мағфиратли, ҳилмли бўлган Зотдир”.
Бу ва бунга ўхшаш бошқа талаб ва саволлар, биз муҳокама қилаётган оятда ман қилинди. Аммо, тўғри панд-насиҳат олиш ва [шаръий] билимларга эга бўлиш мақсадида сўралган масалаларга келсак, улар мақтовга сазовордир, айнан шунинг учун Аллоҳ: “Агар билмасангизлар зикр аҳли (уламолар, билимли кишилар)дан сўранглар” (16:43), деган. Бу каби масалаларни Аллоҳ Таъало яна бир неча оятларда маъқуллади, масалан: “Улар сиздан нимани нафақа қилишларини сўрарлар...” (2:219); “Сиздан етимлар ҳақида сўрарлар...” (2:220); ва шу маънодаги оятлар жуда ҳам кўп. Бундан фарқланадиган, таъқиқланган савол ва сўровлар номақбул ҳисобланади, зеро бориб-бориб, кишини куфрга олиб кириши ҳам мумкин. Иймонни куфрга алмаштирган ҳар қандай кимса, батаҳқиқ, тўғри йўлдан оғиб кетади.]
https://t.me/tafsirassaadiy
أَمْ تُرِيدُونَ أَن تَسْأَلُوا رَسُولَكُمْ كَمَا سُئِلَ مُوسَى مِن قَبْلُ وَمَن يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ
Оят: Наҳотки сизлар [эй одамлар], ўз пайғамбарингиз [Муҳаммад ﷺ]дан, худди бундан олдин Мусо [ўз қавми томонидан ортиқча кераксиз нарсалар ва мўъжизалар кўрсатиб бериши ҳақида] сўралганидек [савол, талаб] сўрашни хоҳлайсизларми? Ва [билиб қўйинглар] ким иймонни куфрга алмаштирадиган бўлса [куфр келтирса], батаҳқиқ, у тўғри йўлдан адашибди [залолатга кирибди].
Тафсир: [Аллоҳ Таъало Ўзининг мўмин бандаларига, ҳамда яҳудийларга, набий ﷺга эътироз билдириб, бир замонлар бани Исроил Мусо (алайҳиссалом)дан қатъийлик билан бир нималарни сўраганларидек, сўрашни таъқиқлади. Бу борада Аллоҳ Таъало деди:
“Аҳли китоблар сиздан, уларга осмондан китоб нозил қилиб беришингизни сўрарлар. Мусодан эса, бунданда улканроқ нарсани сўраб: “Бизга Аллоҳни ошкора кўрсатиб бер” деганлар. Бас, уларнинг зулмкорликлари учун уларни чақмоқ урди [ёки ҳалокатга учрадилар]” (4:153);
“Эй иймон келтирганлар! Ҳар ҳил нарсалар ҳақида сўрайвермангларки, агар сизга [унинг ҳукми] маълум бўлиб қолса, ўзингизга ёмон бўлади [ўзингизга оғирлик қилиб оласиз]. Ҳолбуки, қуръон нозил бўлиб турган пайтда сўрасангиз, [ўша нарсаларнинг ҳукми] сизга очилади. Аллоҳ [сизлардан ўша нарсаларни] авф қилди. Аллоҳ ўта мағфиратли, ҳилмли бўлган Зотдир”.
Бу ва бунга ўхшаш бошқа талаб ва саволлар, биз муҳокама қилаётган оятда ман қилинди. Аммо, тўғри панд-насиҳат олиш ва [шаръий] билимларга эга бўлиш мақсадида сўралган масалаларга келсак, улар мақтовга сазовордир, айнан шунинг учун Аллоҳ: “Агар билмасангизлар зикр аҳли (уламолар, билимли кишилар)дан сўранглар” (16:43), деган. Бу каби масалаларни Аллоҳ Таъало яна бир неча оятларда маъқуллади, масалан: “Улар сиздан нимани нафақа қилишларини сўрарлар...” (2:219); “Сиздан етимлар ҳақида сўрарлар...” (2:220); ва шу маънодаги оятлар жуда ҳам кўп. Бундан фарқланадиган, таъқиқланган савол ва сўровлар номақбул ҳисобланади, зеро бориб-бориб, кишини куфрга олиб кириши ҳам мумкин. Иймонни куфрга алмаштирган ҳар қандай кимса, батаҳқиқ, тўғри йўлдан оғиб кетади.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:109.
وَدَّ كَثِيرٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُم مِّن بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
Оят: Аҳли китоблар [насоро ва яҳудийлар]нинг аксарлари, уларга ҳақ [ислом дини] очиқ-ойдин бўлганидан кейин, ўзларининг [сизларга бўлган] ҳасадлари туфайли, сизларни [мўмин бўлганингиздан кейин] куфрга қайтармоқчи бўладилар. [Аммо сизлар — эй пайғамбар ва мўминлар] токи Аллоҳнинг [улар билан курашиш ҳақидаги] амри келмагунча, уларни [гуноҳларида маломат қилмай] авф этиб туринглар ва кечиримли бўлинглар, албатта, Аллоҳ ҳар бир нарсага қодир бўлган Зотдир.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало аҳли китобларнинг кўпчилиги ҳасадгўй эканлигидан мўмин бандаларини хабардор қилди. Улар иймон келтирганларга шу қадар ҳасад қиладиларки, ҳатто уларни динидан қайтариб, куфрга киритишни хоҳлайдилар. Бунинг учун, улар бор имкониятларини йўга соладилар ва ҳийла-найранг қўллайдилар, аммо уларнинг ҳийлалари ўзларининг зарарига, ўзларига қарши ишлайди. Бу ҳақда Аллоҳ деди: “Аҳли китоблардан бўлган бир тоифа айтадиларки: “Иймон келтирганларга нозил қилинган нарсага куннинг аввалида иймон келтириб, куннинг охирида инкор қилинглар, ажабмаски [динларидан, куфрга] қайтиб қолсалар” (3:72)
Аҳли китобларнинг бундай қилмишлари уларнинг ҳасадлари сабабидан бўлса ҳам, Аллоҳ Таъало Ўз мўмин қулларига, то Аллоҳ уларга Ўз фармонини келтирмагунча, душманларига нисбатан кечиримли бўлишни ва олижаноблик билан уларни гуноҳларидан ўтишларини буюрди. Аммо, кейинчалик, Аллоҳ Таъало мўминларга Роббиларини йўлида муқаддас жиҳод қилишни амр қилди ва уларни нафратли кишилардан халос қилди, зеро оқибатда душманларидан баъзилари қатл қилинди, бошқалари асирликка тушди, учинчилари эса диёрларидан қувиб чиқарилдилар. Албатта, Аллоҳ ҳар бир нарсанинг устида қодир бўлган Зотдир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَدَّ كَثِيرٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُم مِّن بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
Оят: Аҳли китоблар [насоро ва яҳудийлар]нинг аксарлари, уларга ҳақ [ислом дини] очиқ-ойдин бўлганидан кейин, ўзларининг [сизларга бўлган] ҳасадлари туфайли, сизларни [мўмин бўлганингиздан кейин] куфрга қайтармоқчи бўладилар. [Аммо сизлар — эй пайғамбар ва мўминлар] токи Аллоҳнинг [улар билан курашиш ҳақидаги] амри келмагунча, уларни [гуноҳларида маломат қилмай] авф этиб туринглар ва кечиримли бўлинглар, албатта, Аллоҳ ҳар бир нарсага қодир бўлган Зотдир.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало аҳли китобларнинг кўпчилиги ҳасадгўй эканлигидан мўмин бандаларини хабардор қилди. Улар иймон келтирганларга шу қадар ҳасад қиладиларки, ҳатто уларни динидан қайтариб, куфрга киритишни хоҳлайдилар. Бунинг учун, улар бор имкониятларини йўга соладилар ва ҳийла-найранг қўллайдилар, аммо уларнинг ҳийлалари ўзларининг зарарига, ўзларига қарши ишлайди. Бу ҳақда Аллоҳ деди: “Аҳли китоблардан бўлган бир тоифа айтадиларки: “Иймон келтирганларга нозил қилинган нарсага куннинг аввалида иймон келтириб, куннинг охирида инкор қилинглар, ажабмаски [динларидан, куфрга] қайтиб қолсалар” (3:72)
Аҳли китобларнинг бундай қилмишлари уларнинг ҳасадлари сабабидан бўлса ҳам, Аллоҳ Таъало Ўз мўмин қулларига, то Аллоҳ уларга Ўз фармонини келтирмагунча, душманларига нисбатан кечиримли бўлишни ва олижаноблик билан уларни гуноҳларидан ўтишларини буюрди. Аммо, кейинчалик, Аллоҳ Таъало мўминларга Роббиларини йўлида муқаддас жиҳод қилишни амр қилди ва уларни нафратли кишилардан халос қилди, зеро оқибатда душманларидан баъзилари қатл қилинди, бошқалари асирликка тушди, учинчилари эса диёрларидан қувиб чиқарилдилар. Албатта, Аллоҳ ҳар бир нарсанинг устида қодир бўлган Зотдир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:110.
وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِكُم مِّنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ
Оят: Намозни [комил ҳолда, шариатда кўрсатилганидек] қойим қилинг, закотни [ҳақдорларга тўлаб] адо этинг. Ва яхшиликлардан [солиҳ амалми, садақага берилган молми] ўзингизга нимани аввалдан [ҳаёти дунёда] тайёрлаб олган бўлсангиз, уни Аллоҳнинг хузурида топасиз [охиратда ажрини оласиз]. Ахир Аллоҳ нима [иш ва амалларингиз] қилаётганингизни кўриб турувчи Зотдир.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало инсонга намозни қойим қилиш, закотни тўлаш ва Роббисига яқинлашишига имкон берадиган бошқа амалларни бажариш учун берилган вақтдан унумли фойдаланишни буюрди. Мўминлар [ихлос билан ва суннатга мувофиқ бажарилган] солиҳ амаллари орқали топган ажр-мукофотларини Аллоҳ асло зое қилмасликка ваъда берди. Улар ўз мукофотларини сақланган ҳолда, комил, тўкис қилиб оладилар, зеро Аллоҳ уларнинг қилаётган ишларини кўриб тургувчи Зотдир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِكُم مِّنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ
Оят: Намозни [комил ҳолда, шариатда кўрсатилганидек] қойим қилинг, закотни [ҳақдорларга тўлаб] адо этинг. Ва яхшиликлардан [солиҳ амалми, садақага берилган молми] ўзингизга нимани аввалдан [ҳаёти дунёда] тайёрлаб олган бўлсангиз, уни Аллоҳнинг хузурида топасиз [охиратда ажрини оласиз]. Ахир Аллоҳ нима [иш ва амалларингиз] қилаётганингизни кўриб турувчи Зотдир.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало инсонга намозни қойим қилиш, закотни тўлаш ва Роббисига яқинлашишига имкон берадиган бошқа амалларни бажариш учун берилган вақтдан унумли фойдаланишни буюрди. Мўминлар [ихлос билан ва суннатга мувофиқ бажарилган] солиҳ амаллари орқали топган ажр-мукофотларини Аллоҳ асло зое қилмасликка ваъда берди. Улар ўз мукофотларини сақланган ҳолда, комил, тўкис қилиб оладилар, зеро Аллоҳ уларнинг қилаётган ишларини кўриб тургувчи Зотдир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:111.
وَقَالُوا لَن يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَن كَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَى تِلْكَ أَمَانِيُّهُمْ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ
Оят: Ва улар [яҳуд ва насоролар] дедилар: “Яҳудий ва насоро бўлганлардан бошқа ҳеч ким жаннатга кирмайди”. Бу уларнинг пуч умидлари [хом ҳаёлларидир]. Айтинг [уларга, эй пайғамбар ﷺ]: “Далилларингизни келтиринглар, агар [қилаётган иддаоларингизда] ростгўй бўлсангиз”.
Тафсир: [Яҳудийларнинг таҳминларича жаннатга яҳудийлардан бошқа ҳеч ким кирмас экан. Насронийларнинг гумонларича, жаннатга насронийлардан ўзга ҳеч ким кирмас экан. Жаннат фақат улар учун хослаб қўйилгани ҳақида ўзларича қарор чиқардилар, аммо ҳар қандай айтилган гап, қуруқ гаплигича қолаверади, токи унинг ҳақлиги далил ва ҳужжатлар билан исботлаб берилмагунча. Ҳўш, агар улар сидқ сўзни айтаётган бўлсалар, ўз далил-исботларини келтирсинлар. Ҳар бир киши, ўзининг гапираётган гапларига ҳужжат келтириши шартдир. Агар у бу ишни қила олмаса, демак, унинг асоссиз даъволари билан ўзгаларнинг қарама-қарши асоссиз баёнотлари орасида фарқ йўқ. Айнан далиллар ҳар қандай иддаоларни тан олиш, ёки рад этишга асос бўла олади. Аммо, аҳли китобларга келсак, улар ўзларининг ҳақликларига бирон ҳужжатни келтира олмас эдилар ва шубҳасиз бу, уларнинг ёлғон гапираётганларининг белгисидир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَقَالُوا لَن يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَن كَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَى تِلْكَ أَمَانِيُّهُمْ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ
Оят: Ва улар [яҳуд ва насоролар] дедилар: “Яҳудий ва насоро бўлганлардан бошқа ҳеч ким жаннатга кирмайди”. Бу уларнинг пуч умидлари [хом ҳаёлларидир]. Айтинг [уларга, эй пайғамбар ﷺ]: “Далилларингизни келтиринглар, агар [қилаётган иддаоларингизда] ростгўй бўлсангиз”.
Тафсир: [Яҳудийларнинг таҳминларича жаннатга яҳудийлардан бошқа ҳеч ким кирмас экан. Насронийларнинг гумонларича, жаннатга насронийлардан ўзга ҳеч ким кирмас экан. Жаннат фақат улар учун хослаб қўйилгани ҳақида ўзларича қарор чиқардилар, аммо ҳар қандай айтилган гап, қуруқ гаплигича қолаверади, токи унинг ҳақлиги далил ва ҳужжатлар билан исботлаб берилмагунча. Ҳўш, агар улар сидқ сўзни айтаётган бўлсалар, ўз далил-исботларини келтирсинлар. Ҳар бир киши, ўзининг гапираётган гапларига ҳужжат келтириши шартдир. Агар у бу ишни қила олмаса, демак, унинг асоссиз даъволари билан ўзгаларнинг қарама-қарши асоссиз баёнотлари орасида фарқ йўқ. Айнан далиллар ҳар қандай иддаоларни тан олиш, ёки рад этишга асос бўла олади. Аммо, аҳли китобларга келсак, улар ўзларининг ҳақликларига бирон ҳужжатни келтира олмас эдилар ва шубҳасиз бу, уларнинг ёлғон гапираётганларининг белгисидир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:112.
بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِندَ رَبِّهِ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ
Оят: [Аммо] йўқ! [Асло улар айтганидай эмас]! Кимки эҳсонли [эзгулик қилувчи] бўлган ҳолида, Аллоҳга юзини таслим қилса [яъни, Аллоҳга ҳар бир сўз ва амалларда тўлақонли итоат қилса], унга Роббисининг хузурида [охиратда] ажр бордир. [Ана шундай кишилар жаннатга кирарлар ва] уларга қўрқув йўқдир ва улар ғамгин бўлмаслар.
Тафсир: [Буюк ва марҳаматли Аллоҳ, бутун инсониятга тааллуқли бўлган, аниқ, очиқ-ойдин ҳужжатларни нозил қилди ва аҳли китобларнинг қуруқ иддаолари, ҳамда пуч умидларини рад этди. Фақатгина ўз амалларини самимийлик билан Аллоҳга бағишлаган, ўз Роббисига [бошқа бировни шерик қилмасдан] ибодат қилган ва Роббисининг шариатига бўйинсунган кишиларгина жаннатга кирадилар ва Роббиларидан ўз мукофотларини комил ҳолда оладилар. Уларнинг мукофоти — жаннатдирки, унда лаззат ва фароғатнинг барча турлари жамланган. Бундай инсон [жаннат боғларида] на қўрқув, ва на махзунлик нималигини билмай яшайди, зеро қалби хоҳлаган, нафси тусаган барча нарсага эришиб, қўрқилган ва ёмон кўрилган барча нарсадан халос бўлади. Юқорида айтиб ўтилган гаплардан хулоса чиқариб шуни айтиш мумкинки, агар инсон, шу зикр қилинган сифатларга эга бўлмас экан, у батаҳқиқ, жаҳаннамнинг ҳалок бўлган аҳли қаторига кириб қолади. Чин юракдан, Аллоҳ учун солиҳ амалларни бажарган ва пайғамбар ﷺнинг йўлидан юрганларгина нажот топадилар ва фавзга эришадилар.]
https://t.me/tafsirassaadiy
بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِندَ رَبِّهِ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ
Оят: [Аммо] йўқ! [Асло улар айтганидай эмас]! Кимки эҳсонли [эзгулик қилувчи] бўлган ҳолида, Аллоҳга юзини таслим қилса [яъни, Аллоҳга ҳар бир сўз ва амалларда тўлақонли итоат қилса], унга Роббисининг хузурида [охиратда] ажр бордир. [Ана шундай кишилар жаннатга кирарлар ва] уларга қўрқув йўқдир ва улар ғамгин бўлмаслар.
Тафсир: [Буюк ва марҳаматли Аллоҳ, бутун инсониятга тааллуқли бўлган, аниқ, очиқ-ойдин ҳужжатларни нозил қилди ва аҳли китобларнинг қуруқ иддаолари, ҳамда пуч умидларини рад этди. Фақатгина ўз амалларини самимийлик билан Аллоҳга бағишлаган, ўз Роббисига [бошқа бировни шерик қилмасдан] ибодат қилган ва Роббисининг шариатига бўйинсунган кишиларгина жаннатга кирадилар ва Роббиларидан ўз мукофотларини комил ҳолда оладилар. Уларнинг мукофоти — жаннатдирки, унда лаззат ва фароғатнинг барча турлари жамланган. Бундай инсон [жаннат боғларида] на қўрқув, ва на махзунлик нималигини билмай яшайди, зеро қалби хоҳлаган, нафси тусаган барча нарсага эришиб, қўрқилган ва ёмон кўрилган барча нарсадан халос бўлади. Юқорида айтиб ўтилган гаплардан хулоса чиқариб шуни айтиш мумкинки, агар инсон, шу зикр қилинган сифатларга эга бўлмас экан, у батаҳқиқ, жаҳаннамнинг ҳалок бўлган аҳли қаторига кириб қолади. Чин юракдан, Аллоҳ учун солиҳ амалларни бажарган ва пайғамбар ﷺнинг йўлидан юрганларгина нажот топадилар ва фавзга эришадилар.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:113.
وَقَالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصَارَى عَلَى شَيْءٍ وَقَالَتِ النَّصَارَى لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلَى شَيْءٍ وَهُمْ يَتْلُونَ الْكِتَابَ كَذَلِكَ قَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ
Оят: Ва яҳудийлар [насороларни қоралаб]: “Насронийлар ҳеч нарсани устида [яъни ҳақни устида] эмаслар [ҳақ йўлдан юрмайдилар]” дедилар. Ва насоролар [яҳудийларни маломатлаб]: “Яҳудийлар ҳеч нарсани устида [яъни ҳақни устида] эмаслар [ҳақ йўлдан юрмайдилар]” дедилар. Ваҳоланки, уларнинг барчалари [шу вақтнинг ўзида] китобни тиловат қилмоқдалар. [Одатда] билимсиз [китобни ўқимаган, жоҳил] кимсалар, у[аҳли китоб]ларнинг гапларига ўхшаш гапларни айтадилар. Аллоҳ эса уларни [иймон масалаларида] чиқиша олмаган нарса борасида, қиёмат кунида ажрим [ҳукм] қилади [ва ҳар бирларига тегишли жазони белгилайди].
Тафсир: [Аҳли китоблар доимо ўзларининг паст эҳтиросларига берилиб яшайдилар ва бир-бирларига бўлган ҳасадлари шу даражадаки, ҳатто ўзаро бир-бирларини куфр ва адашишликда айблашади, худди [исломдан аввалги жоҳилият даврида яшаган] араб мушриклари ва бошқа турдаги мушриклар каби. Бир диний оқим тарафдорлари, бошқа диний оқим тарафдорларини “адашганлар”, деб атайдилар. Бироқ, охират ҳаёти келганда, бу мужодала қилаётганлар борасида Аллоҳ Ўзининг адолатли ҳукмини чиқаради. Ўзининг бандаларига Аллоҳ бу ҳукм ҳақида айтиб берди ва барча набий ва росулларга иймон келтирган, Роббисининг ҳукмига таслим бўлган, ҳамда У Зотнинг таъқиқларини бузмаган кишилар нажот топиши ҳақида хабардор қилди. Аммо [бу сифатларга эга бўлмаган] бошқа барча одамизот ҳалокатга учраши муқаррардир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَقَالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصَارَى عَلَى شَيْءٍ وَقَالَتِ النَّصَارَى لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلَى شَيْءٍ وَهُمْ يَتْلُونَ الْكِتَابَ كَذَلِكَ قَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ
Оят: Ва яҳудийлар [насороларни қоралаб]: “Насронийлар ҳеч нарсани устида [яъни ҳақни устида] эмаслар [ҳақ йўлдан юрмайдилар]” дедилар. Ва насоролар [яҳудийларни маломатлаб]: “Яҳудийлар ҳеч нарсани устида [яъни ҳақни устида] эмаслар [ҳақ йўлдан юрмайдилар]” дедилар. Ваҳоланки, уларнинг барчалари [шу вақтнинг ўзида] китобни тиловат қилмоқдалар. [Одатда] билимсиз [китобни ўқимаган, жоҳил] кимсалар, у[аҳли китоб]ларнинг гапларига ўхшаш гапларни айтадилар. Аллоҳ эса уларни [иймон масалаларида] чиқиша олмаган нарса борасида, қиёмат кунида ажрим [ҳукм] қилади [ва ҳар бирларига тегишли жазони белгилайди].
Тафсир: [Аҳли китоблар доимо ўзларининг паст эҳтиросларига берилиб яшайдилар ва бир-бирларига бўлган ҳасадлари шу даражадаки, ҳатто ўзаро бир-бирларини куфр ва адашишликда айблашади, худди [исломдан аввалги жоҳилият даврида яшаган] араб мушриклари ва бошқа турдаги мушриклар каби. Бир диний оқим тарафдорлари, бошқа диний оқим тарафдорларини “адашганлар”, деб атайдилар. Бироқ, охират ҳаёти келганда, бу мужодала қилаётганлар борасида Аллоҳ Ўзининг адолатли ҳукмини чиқаради. Ўзининг бандаларига Аллоҳ бу ҳукм ҳақида айтиб берди ва барча набий ва росулларга иймон келтирган, Роббисининг ҳукмига таслим бўлган, ҳамда У Зотнинг таъқиқларини бузмаган кишилар нажот топиши ҳақида хабардор қилди. Аммо [бу сифатларга эга бўлмаган] бошқа барча одамизот ҳалокатга учраши муқаррардир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:114.
وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن مَّنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَن يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُولَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَن يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ
Оят: Аллоҳнинг масжидларида У Зотнинг исмини зикр қилишдан [яъни, намозларни адо этиш, қуръон ўқишдан] тўсган, ҳамда уларни [масжидларни] бузиб ташлашга интилган кишиданда зулмкорроқ ким бўлиши мумкин? [Бундай бадбахт кимса масжидни ё бузади, ёки эшикларини беркитиб, мўминларга киришларига тўсқинлик қилади].
Ваҳоланки, ана шу [золим, бадбахт кимса]лар у [масжид]ларга [Аллоҳнинг азобидан] қўрққан ҳолларида киришлари керак эди. Бу дунёда уларга хорлик [шарманда-ю, шармисор бўлишлик] бордир, охиратда эса улар учун буюк азоб тайёрлаб қўйилгандир.
Тафсир: [Одамлар ичида энг зулмкор ва энг жиноятчи кимсалар — масжидларда Аллоҳни зикр қилишга халақит қилган, намозни ва диннинг бошқа арконларини адо этишдан ман қилган, масжидларни моддий ва маънавий жиҳатдан барбод қилишга уринганлардир. Моддий барбод қилиш деганда: масжид деворлари ва қурилмаларини [ёмон ният билан] бузиш, уларга талафот, зарар етказиш, ҳамда, масжидларни нопок, ифлос нарсалар билан булғашлик тушунилади. Маънавий барбод қилишга эса, намозхонларни масжидларда Аллоҳнинг зикридан тўсиш, тўхтатиш киради. Бу ваҳий, юқорида санаб ўтилган сифатли кишиларнинг барчаларига тегишлидир. Шунингдек, бу оят [Абраҳанинг] фил қўшинига, ҳамда қурайш кофирларига ҳам тегишлидирки, улар Ҳудайбия сулҳи тузилган йили, набий ﷺга ҳаж зиёратини Маккада адо этишига монеълик қилдилар. Қолаверса, ушбу оятдан, ал-Қудс [Иерусалим]ни барбод этган насоролар ва Аллоҳнинг уйларига зиён етказган, Аллоҳга қарши чиқиб, мўминлар орасига раҳна солган барча бузғунчи кимсаларнинг улуши бордир. Аллоҳ Таъало кофирларга жазо сифатида, [У Зотнинг] масжидларига хорлик ва қўрқув ҳисси билан киришни буюрди. Оламлар Роббисининг қонуни ва тақдири шундай! Кофир бўлган кимсалар, Аллоҳнинг мўмин бандаларини қўрқитмоқчи бўлганларида, Аллоҳ уларнинг қалбларига хавф солиб қўйди. Макка мушрикларига келсак, улар росулуллоҳ ﷺнинг ҳаж қилишларига тўсқинлик қилдилар, аммо кўп вақт ўтмай, Аллоҳ Ўзининг пайғамбарини Макка шаҳрини эгаллаб олишдек бахтга мушарраф қилди ва мушрикларга У Зотнинг уйига яқин йўлашни таъқиқлаб қўйди. Буюк Аллоҳ деди: “Эй иймон келтирганлар! Дарҳақиқат, мушриклар нажосатдир [нопокликдир]. Бас, бу йилларидан сўнг Масжидул-Ҳаромга яқинлашмасинлар” (9:28).
Фил қўшинига келсак, Аллоҳ Таъало уларга етган фалокат ҳақида бизларга хабар берди. Насороларнинг устларидан эса, мўминлар ғалаба қозондилар ва муқаддас ерлардан уларни қувиб чиқардилар. Бундай қабиҳ ишларни қилган ҳар бир бузғунчи, албатта ўзига тегишли жазони олмай қўймайди. Яратган Зот, келажакда бўлиб ўтадиган ва ҳали рўй бермаган воқеаларни аниқ айтиб берди ва шубҳасиз, бу Аллоҳнинг буюк оят-белгиларидандир. Ушбу ояти каримага асосланиб, ислом уламолари кофирларни масжидларга киритиб бўлмаслиги ҳақида фикр билдирганлар. Бу дунёда улар нақадар хор ва пастга урилгандирлар, охиратда эса, уларни улкан жазо кутмоқда. Агар масжидларда Аллоҳнинг исмини зикр қилишдан ман қилган кимсалар жиноятчиларнинг энг ашаддийлари бўлса, у ҳолда, масжидни моддий ва маънавий томондан бино қилган ва уларни ободонлаштирган мўминлар энг фазилатли кишилардир. Айнан шунинг учун ҳам, Аллоҳ Таъало деди: “Мушрикларга, ўз куфрларига гувоҳ бўлган ҳолларида, Аллоҳнинг масжидларини ободонлаштиришлари мумкин эмас. Уларнинг амаллари ҳабата [бекор] қилинган ва ўзлари эса дўзаҳда абадий қолувчилардир. Батаҳқиқ, Аллоҳнинг масжидларини, Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган, намозни тўкис қойим қилган, закотни адо этган ва Аллоҳдан ўзгалардан қўрқмаганларгина обод қиларлар. Балки ана ўшалар ҳидоят топгувчилардир” (9:17-18)
Бундан ташқари, Аллоҳ Таъало масжидларни барпо қилиш, эҳтиромлаш ва обод қилишни амр қилиб, деди: “У [шундай] уйлардирки, Аллоҳ уларни барпо қилишга ва уларнинг ичида Ўзининг исми ёд этилишига изн бериб қўйди. Улар [масжидлар]да У Зотга эрта-ю кеч тасбеҳ айтурлар” (24:36).]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن مَّنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَن يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُولَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَن يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ
Оят: Аллоҳнинг масжидларида У Зотнинг исмини зикр қилишдан [яъни, намозларни адо этиш, қуръон ўқишдан] тўсган, ҳамда уларни [масжидларни] бузиб ташлашга интилган кишиданда зулмкорроқ ким бўлиши мумкин? [Бундай бадбахт кимса масжидни ё бузади, ёки эшикларини беркитиб, мўминларга киришларига тўсқинлик қилади].
Ваҳоланки, ана шу [золим, бадбахт кимса]лар у [масжид]ларга [Аллоҳнинг азобидан] қўрққан ҳолларида киришлари керак эди. Бу дунёда уларга хорлик [шарманда-ю, шармисор бўлишлик] бордир, охиратда эса улар учун буюк азоб тайёрлаб қўйилгандир.
Тафсир: [Одамлар ичида энг зулмкор ва энг жиноятчи кимсалар — масжидларда Аллоҳни зикр қилишга халақит қилган, намозни ва диннинг бошқа арконларини адо этишдан ман қилган, масжидларни моддий ва маънавий жиҳатдан барбод қилишга уринганлардир. Моддий барбод қилиш деганда: масжид деворлари ва қурилмаларини [ёмон ният билан] бузиш, уларга талафот, зарар етказиш, ҳамда, масжидларни нопок, ифлос нарсалар билан булғашлик тушунилади. Маънавий барбод қилишга эса, намозхонларни масжидларда Аллоҳнинг зикридан тўсиш, тўхтатиш киради. Бу ваҳий, юқорида санаб ўтилган сифатли кишиларнинг барчаларига тегишлидир. Шунингдек, бу оят [Абраҳанинг] фил қўшинига, ҳамда қурайш кофирларига ҳам тегишлидирки, улар Ҳудайбия сулҳи тузилган йили, набий ﷺга ҳаж зиёратини Маккада адо этишига монеълик қилдилар. Қолаверса, ушбу оятдан, ал-Қудс [Иерусалим]ни барбод этган насоролар ва Аллоҳнинг уйларига зиён етказган, Аллоҳга қарши чиқиб, мўминлар орасига раҳна солган барча бузғунчи кимсаларнинг улуши бордир. Аллоҳ Таъало кофирларга жазо сифатида, [У Зотнинг] масжидларига хорлик ва қўрқув ҳисси билан киришни буюрди. Оламлар Роббисининг қонуни ва тақдири шундай! Кофир бўлган кимсалар, Аллоҳнинг мўмин бандаларини қўрқитмоқчи бўлганларида, Аллоҳ уларнинг қалбларига хавф солиб қўйди. Макка мушрикларига келсак, улар росулуллоҳ ﷺнинг ҳаж қилишларига тўсқинлик қилдилар, аммо кўп вақт ўтмай, Аллоҳ Ўзининг пайғамбарини Макка шаҳрини эгаллаб олишдек бахтга мушарраф қилди ва мушрикларга У Зотнинг уйига яқин йўлашни таъқиқлаб қўйди. Буюк Аллоҳ деди: “Эй иймон келтирганлар! Дарҳақиқат, мушриклар нажосатдир [нопокликдир]. Бас, бу йилларидан сўнг Масжидул-Ҳаромга яқинлашмасинлар” (9:28).
Фил қўшинига келсак, Аллоҳ Таъало уларга етган фалокат ҳақида бизларга хабар берди. Насороларнинг устларидан эса, мўминлар ғалаба қозондилар ва муқаддас ерлардан уларни қувиб чиқардилар. Бундай қабиҳ ишларни қилган ҳар бир бузғунчи, албатта ўзига тегишли жазони олмай қўймайди. Яратган Зот, келажакда бўлиб ўтадиган ва ҳали рўй бермаган воқеаларни аниқ айтиб берди ва шубҳасиз, бу Аллоҳнинг буюк оят-белгиларидандир. Ушбу ояти каримага асосланиб, ислом уламолари кофирларни масжидларга киритиб бўлмаслиги ҳақида фикр билдирганлар. Бу дунёда улар нақадар хор ва пастга урилгандирлар, охиратда эса, уларни улкан жазо кутмоқда. Агар масжидларда Аллоҳнинг исмини зикр қилишдан ман қилган кимсалар жиноятчиларнинг энг ашаддийлари бўлса, у ҳолда, масжидни моддий ва маънавий томондан бино қилган ва уларни ободонлаштирган мўминлар энг фазилатли кишилардир. Айнан шунинг учун ҳам, Аллоҳ Таъало деди: “Мушрикларга, ўз куфрларига гувоҳ бўлган ҳолларида, Аллоҳнинг масжидларини ободонлаштиришлари мумкин эмас. Уларнинг амаллари ҳабата [бекор] қилинган ва ўзлари эса дўзаҳда абадий қолувчилардир. Батаҳқиқ, Аллоҳнинг масжидларини, Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган, намозни тўкис қойим қилган, закотни адо этган ва Аллоҳдан ўзгалардан қўрқмаганларгина обод қиларлар. Балки ана ўшалар ҳидоят топгувчилардир” (9:17-18)
Бундан ташқари, Аллоҳ Таъало масжидларни барпо қилиш, эҳтиромлаш ва обод қилишни амр қилиб, деди: “У [шундай] уйлардирки, Аллоҳ уларни барпо қилишга ва уларнинг ичида Ўзининг исми ёд этилишига изн бериб қўйди. Улар [масжидлар]да У Зотга эрта-ю кеч тасбеҳ айтурлар” (24:36).]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:115.
وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ
Оят: Машриқ ва мағриб [ҳамда уларнинг орасидаги барча нарса] Аллоҳникидир. Қайси томонга йўналсангиз [қарасангиз] ҳам, Аллоҳнинг юзи бордир. Дарҳақиқат, Аллоҳ [Ўз илми, қудрати ва кўриши билан] кенг қамровли, [ва ҳамма нарсани ўта комил ҳолда] билувчи Зотдир.
Тафсир: [Оламнинг барча тарафларидан, Аллоҳ айнан машриқ ва мағрибни хослаб олди, зеро уларда улкан оятлар қарор топган. Осмон чироқлари улардан чиқиб, уларга ботадилар ва агар Аллоҳ машриқ ва мағрибга Эгалик қилса, демак бошқа йўналишлар аллақачон У Зотга бўйсунгандир. Эй инсонлар! Аллоҳнинг буйруқларини бажарибми, ёки мажбурий ҳолатингиздами — юзингизни қаёққа қаратманг, у ерда Аллоҳнинг юзини топасиз. Сизларга намозларингизда кааба тарафга юзланиш буюрилди, ҳолбуки, бундан аввал ал-Қудсга қараб ибодат қилар эдинглар. Сафардалик пайтингизда эса, намозни жонивор устида [ёки, бошқа бир маркабга миниб] ўтириб қойим қилишингиз, ҳамда юзингизни йўналиб кетаётган томонингизга қаратишингизга рухсат берилди. Борди-ю, каабанинг қайси тарафда жойлашганини аниқлай олмасангиз, у ҳолда, ўзингиз қибла деб таҳмин қилган томонга қараб намозингизни адо этингки, оқибатда [қибла ҳақидаги] таҳминингиз хато бўлиб чиқса ҳам, намозингиз мақбулдир. Агар сизларни бел ва умуртқа поғонасининг оғриқлари қийнагудек бўлса, ёки бемор бўлиб қолсангиз, бунда ҳам сизларга [диндаги] бошқа енгилликлар бериб қўйилган. Ҳар ҳолда, қайси томонга йўналманг, Аллоҳга тобе бўлмаган тарафни топмайсиз. Бу оят, Аллоҳ Таъалонинг важҳи — юзи мавжудлигини тасдиқловчи оятдирки, Аллоҳнинг важҳи, У Зотнинг улуғлиги ва мукаммаллигига ярашадир ва махлуқотлар юзига асло ўхшамайди. Буюк Аллоҳ энг улкан раҳмат, марҳамат Соҳибидир; У энг етук ва комил сифатларга Эга; яратилган мавжудотларнинг энг пинҳон ва яширин ўй-фикрлари Аллоҳга аёндир. Ўзининг кенг қамровли сифатлари ва бепоён билими туфайли, Аллоҳ Ўз қулларига турли ҳил иш ва амалларни бажаришга йўл беради, ҳамда, уларнинг солиҳ амалларини қабул қилади. Бунинг учун ҳамдга фақат Унинг Ўзи лойиқдир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ
Оят: Машриқ ва мағриб [ҳамда уларнинг орасидаги барча нарса] Аллоҳникидир. Қайси томонга йўналсангиз [қарасангиз] ҳам, Аллоҳнинг юзи бордир. Дарҳақиқат, Аллоҳ [Ўз илми, қудрати ва кўриши билан] кенг қамровли, [ва ҳамма нарсани ўта комил ҳолда] билувчи Зотдир.
Тафсир: [Оламнинг барча тарафларидан, Аллоҳ айнан машриқ ва мағрибни хослаб олди, зеро уларда улкан оятлар қарор топган. Осмон чироқлари улардан чиқиб, уларга ботадилар ва агар Аллоҳ машриқ ва мағрибга Эгалик қилса, демак бошқа йўналишлар аллақачон У Зотга бўйсунгандир. Эй инсонлар! Аллоҳнинг буйруқларини бажарибми, ёки мажбурий ҳолатингиздами — юзингизни қаёққа қаратманг, у ерда Аллоҳнинг юзини топасиз. Сизларга намозларингизда кааба тарафга юзланиш буюрилди, ҳолбуки, бундан аввал ал-Қудсга қараб ибодат қилар эдинглар. Сафардалик пайтингизда эса, намозни жонивор устида [ёки, бошқа бир маркабга миниб] ўтириб қойим қилишингиз, ҳамда юзингизни йўналиб кетаётган томонингизга қаратишингизга рухсат берилди. Борди-ю, каабанинг қайси тарафда жойлашганини аниқлай олмасангиз, у ҳолда, ўзингиз қибла деб таҳмин қилган томонга қараб намозингизни адо этингки, оқибатда [қибла ҳақидаги] таҳминингиз хато бўлиб чиқса ҳам, намозингиз мақбулдир. Агар сизларни бел ва умуртқа поғонасининг оғриқлари қийнагудек бўлса, ёки бемор бўлиб қолсангиз, бунда ҳам сизларга [диндаги] бошқа енгилликлар бериб қўйилган. Ҳар ҳолда, қайси томонга йўналманг, Аллоҳга тобе бўлмаган тарафни топмайсиз. Бу оят, Аллоҳ Таъалонинг важҳи — юзи мавжудлигини тасдиқловчи оятдирки, Аллоҳнинг важҳи, У Зотнинг улуғлиги ва мукаммаллигига ярашадир ва махлуқотлар юзига асло ўхшамайди. Буюк Аллоҳ энг улкан раҳмат, марҳамат Соҳибидир; У энг етук ва комил сифатларга Эга; яратилган мавжудотларнинг энг пинҳон ва яширин ўй-фикрлари Аллоҳга аёндир. Ўзининг кенг қамровли сифатлари ва бепоён билими туфайли, Аллоҳ Ўз қулларига турли ҳил иш ва амалларни бажаришга йўл беради, ҳамда, уларнинг солиҳ амалларини қабул қилади. Бунинг учун ҳамдга фақат Унинг Ўзи лойиқдир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:116.
وَقَالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَل لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلٌّ لَّهُ قَانِتُونَ
Оят: Ва [кофир бўлган кимсалар]: “Аллоҳ Ўзига фарзанд тутди”, дедилар. [Яҳудийлар Узайр (алайҳиссалом)ни, насоролар Ийсо (алайҳиссалом)ни “Аллоҳнинг ўғли” дедилар. Мушриклар эса фаришталарни “Аллоҳнинг қизлари” дедилар.] У [Аллоҳ, бу бўҳтондан] — Покдир. Билъакс, [У Зот бирон кимсага муҳтож эмас, ва] осмонлару ердаги барча нарса Уникидир. Ҳамма Унга [тўлақонли равишда] бўйсунунгандир, таслим бўлгандир,[чунки улар У Зотнинг мулки ва бошқаруви остидадирлар].
Тафсир: [Яҳудий ва насоролар ичида, ҳамда мушриклар орасида, Аллоҳнинг ўғли бор деб иддао қилгувчилар бор. Улар Аллоҳни, У Зотнинг жалолати ва буюклигига ярашмаган сифатлар билан васфладилар. Албатта, бу ишлари билан улар улкан гуноҳ содир этдилар ва ўз нафсларига зулм қилдилар. Аммо, уларнинг Роббиларига қилган номақбул, ёмон муомалаларига қарамай, Аллоҳ Таъало сабр билан, уларнинг ёвузлик қилишларига қўйиб бермоқда ва уларга азобини тезлаштирмайди, балки бу дунёда уларга осойишталик ва ризқ ато этишда бардавом бўлмоқда. Мушриклар ва зулмкор, адолатсиз кимсалар Аллоҳни (ёмонлик билан) васфлаган нарсалардан, ҳамда, У Зотнинг улуғлиги ва олийлигига номуносиб бўлган сифатлардан У пок ва муназзаҳдир. Ҳар қандай айбу нуқсонлардан узоқ бўлган ва мутлақ комилликка эга бўлган Аллоҳ — покланган ва муқаддасдир. Аллоҳ Таъало бу оятда нафақат кофирларнинг сўзларига раддия бериб ўтди, балки Ўзининг мутлақо мукаммаллигига далилларни ҳам келтириб берди. Осмонлар ва ердаги барча махлуқотлар фақат Унга тегишли экани, барча мавжудот Унинг ҳукми остидалиги, ҳамда У Зотнинг қуллари эканлиги ҳақида хабардор қилди. Ҳўжайин ўз қулларини устидан бошқарув юритганидек, У Зот уларни бошқаради. Бандаларнинг барчалари Аллоҳга итоатли, У Зотнинг иродасига боғланганлар ва Унга муҳтожлар, ваҳоланки, Аллоҳнинг бирон нарсага эҳтиёжи йўқ! Бас, бу нарса ҳақ экан, инсонлардан кимиси Аллоҳнинг ўғли бўла олади, ҳолбуки, ўғил ўз отаси каби бўлади, отасига ўхшайди, чунки унинг бир қисмидир? Ва Аллоҳ — қудратли Подшоҳдирки, барча махлуқот Унга қарам бўлган қуллардир. У Зот бадавлат, беҳожат ва муҳтожлик сезмайди, Унинг қуллари эса фақирдирлар ва Ўз Роббиларига муҳтождирлар. Ҳўш, қандай қилиб, шундан кейин ҳам У Зотга фарзандни нисбатлаш мумкин? Бундай қилган ҳар бир кимса, энг улкан ва энг мудҳиш ёлғонни тўқиб чиқарибди! Аммо (оятда зикр қилинган) — “ал-қунут” — “бўйсунишлик”ка келсак, у икки турли бўлади: 1) Махлуқотларнинг ўз Роббиларига бўлган умумий бўйсуниши, чунки улар ўз Холиқларининг (кавний) иродаси остидадирлар (зеро Аллоҳ “ўл” деганда ўлади, “тирил” деганда тирилади — тарж); 2) Қисмий бўйсуниш — Аллоҳга ихтиёрий равишда ибодат этишда намоён бўлади (яъни, банда ўз ихтиёри билан Аллоҳга бўйсунади). Қунутнинг биринчи тури биз муҳокама қилаётган оятда акс этган бўлса, унинг иккинчи тури Аллоҳнинг: “Ва Аллоҳнинг олдида қунт [хушуъ, итоат, синиқлик] билан туринглар”» (2:238), деган сўзларида ўз ифодасини топган.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَقَالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَل لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلٌّ لَّهُ قَانِتُونَ
Оят: Ва [кофир бўлган кимсалар]: “Аллоҳ Ўзига фарзанд тутди”, дедилар. [Яҳудийлар Узайр (алайҳиссалом)ни, насоролар Ийсо (алайҳиссалом)ни “Аллоҳнинг ўғли” дедилар. Мушриклар эса фаришталарни “Аллоҳнинг қизлари” дедилар.] У [Аллоҳ, бу бўҳтондан] — Покдир. Билъакс, [У Зот бирон кимсага муҳтож эмас, ва] осмонлару ердаги барча нарса Уникидир. Ҳамма Унга [тўлақонли равишда] бўйсунунгандир, таслим бўлгандир,[чунки улар У Зотнинг мулки ва бошқаруви остидадирлар].
Тафсир: [Яҳудий ва насоролар ичида, ҳамда мушриклар орасида, Аллоҳнинг ўғли бор деб иддао қилгувчилар бор. Улар Аллоҳни, У Зотнинг жалолати ва буюклигига ярашмаган сифатлар билан васфладилар. Албатта, бу ишлари билан улар улкан гуноҳ содир этдилар ва ўз нафсларига зулм қилдилар. Аммо, уларнинг Роббиларига қилган номақбул, ёмон муомалаларига қарамай, Аллоҳ Таъало сабр билан, уларнинг ёвузлик қилишларига қўйиб бермоқда ва уларга азобини тезлаштирмайди, балки бу дунёда уларга осойишталик ва ризқ ато этишда бардавом бўлмоқда. Мушриклар ва зулмкор, адолатсиз кимсалар Аллоҳни (ёмонлик билан) васфлаган нарсалардан, ҳамда, У Зотнинг улуғлиги ва олийлигига номуносиб бўлган сифатлардан У пок ва муназзаҳдир. Ҳар қандай айбу нуқсонлардан узоқ бўлган ва мутлақ комилликка эга бўлган Аллоҳ — покланган ва муқаддасдир. Аллоҳ Таъало бу оятда нафақат кофирларнинг сўзларига раддия бериб ўтди, балки Ўзининг мутлақо мукаммаллигига далилларни ҳам келтириб берди. Осмонлар ва ердаги барча махлуқотлар фақат Унга тегишли экани, барча мавжудот Унинг ҳукми остидалиги, ҳамда У Зотнинг қуллари эканлиги ҳақида хабардор қилди. Ҳўжайин ўз қулларини устидан бошқарув юритганидек, У Зот уларни бошқаради. Бандаларнинг барчалари Аллоҳга итоатли, У Зотнинг иродасига боғланганлар ва Унга муҳтожлар, ваҳоланки, Аллоҳнинг бирон нарсага эҳтиёжи йўқ! Бас, бу нарса ҳақ экан, инсонлардан кимиси Аллоҳнинг ўғли бўла олади, ҳолбуки, ўғил ўз отаси каби бўлади, отасига ўхшайди, чунки унинг бир қисмидир? Ва Аллоҳ — қудратли Подшоҳдирки, барча махлуқот Унга қарам бўлган қуллардир. У Зот бадавлат, беҳожат ва муҳтожлик сезмайди, Унинг қуллари эса фақирдирлар ва Ўз Роббиларига муҳтождирлар. Ҳўш, қандай қилиб, шундан кейин ҳам У Зотга фарзандни нисбатлаш мумкин? Бундай қилган ҳар бир кимса, энг улкан ва энг мудҳиш ёлғонни тўқиб чиқарибди! Аммо (оятда зикр қилинган) — “ал-қунут” — “бўйсунишлик”ка келсак, у икки турли бўлади: 1) Махлуқотларнинг ўз Роббиларига бўлган умумий бўйсуниши, чунки улар ўз Холиқларининг (кавний) иродаси остидадирлар (зеро Аллоҳ “ўл” деганда ўлади, “тирил” деганда тирилади — тарж); 2) Қисмий бўйсуниш — Аллоҳга ихтиёрий равишда ибодат этишда намоён бўлади (яъни, банда ўз ихтиёри билан Аллоҳга бўйсунади). Қунутнинг биринчи тури биз муҳокама қилаётган оятда акс этган бўлса, унинг иккинчи тури Аллоҳнинг: “Ва Аллоҳнинг олдида қунт [хушуъ, итоат, синиқлик] билан туринглар”» (2:238), деган сўзларида ўз ифодасини топган.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:117.
بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ
Оят: [Аллоҳ] осмонлару ерни [собиқ мисолсиз, андозасиз ва намунасиз, илк бор] йўқдан пайдо қилган ва қачонки, У бирон ишни қазо қилса [яъни, ўша ишни рўёбга чиқаришни ҳохласа], унга [фақат бир марта] “Бўл” дейди ва у [дарҳол] бўлади.
Тафсир: [Аллоҳ осмонлар ва ерни яратиб, уларга комил сурат ато этди ва гўзал махлуқотлардан қилдики, аввалда уларга ўхшаши бўлмаган. Бирон нарсанинг устида қарор қабул қилаётган чоғида, У Зот унга “Бўл” дейиши етарлидир ва у нарса ўша заҳотиёқ бўлади. Ҳеч нарса Унинг иродасига қарши чиқа олмайди ва ҳеч ким Аллоҳга тўсқинлик қила олмайди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ
Оят: [Аллоҳ] осмонлару ерни [собиқ мисолсиз, андозасиз ва намунасиз, илк бор] йўқдан пайдо қилган ва қачонки, У бирон ишни қазо қилса [яъни, ўша ишни рўёбга чиқаришни ҳохласа], унга [фақат бир марта] “Бўл” дейди ва у [дарҳол] бўлади.
Тафсир: [Аллоҳ осмонлар ва ерни яратиб, уларга комил сурат ато этди ва гўзал махлуқотлардан қилдики, аввалда уларга ўхшаши бўлмаган. Бирон нарсанинг устида қарор қабул қилаётган чоғида, У Зот унга “Бўл” дейиши етарлидир ва у нарса ўша заҳотиёқ бўлади. Ҳеч нарса Унинг иродасига қарши чиқа олмайди ва ҳеч ким Аллоҳга тўсқинлик қила олмайди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:118.
وَقَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ لَوْلَا يُكَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِينَا آيَةٌ كَذَلِكَ قَالَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم مِّثْلَ قَوْلِهِمْ تَشَابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَيَّنَّا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ
Оят: Ва [пайғамбарлар нубуввати ҳақида ҳеч нарсани] билмаган кимсалар: “Аллоҳ биз билан сўзлашса [ва шу киши — Муҳаммад ﷺни — ҳақиқатдан ҳам Унинг пайғамбар эканини айтса] эди, ёки [у Аллоҳнинг пайғамбари экани ҳақида] бирон оят-мўъжиза кўрсатса эди”, дедилар. Улардан олдинги [қавм]лар ҳам [ўз пайғамбарларига] уларнинг сўзлари каби сўзларни айтган эдилар. [Аввалги ва кейинги кофирларнинг] қалблари [ҳақни инкор этишда, бир-бирларига нақадар] ўхшаш бўлди. Биз [қатъий ишонч билан ишонувчи мўмин] қавмларга оятларимизни баёнлаб бердик.
Тафсир: [Аҳли китоблардан бўлган билимсизлар ва бошқа жоҳил кимсалар савол бериб: “Нимага Аллоҳ, Ўзининг пайғамбарлари билан гаплашгани каби, биз билан гаплашмайди? Нима учун пайғамбарлар, айнан биз хоҳлаган мўъжизаларни бизга кўрсатиб бермайдилар”, дер эдилар. Ўзларининг калта фаҳмлари ва ноқис ақллари билан, улар Яратувчига журъат кўрсатиб, пайғамбарлар устидан катта кетиб, уларга мўъжиза кўрсатиб беришларини талаб қилар эдилар. Бу ҳақда Аллоҳ Таъало деди: «Қачонки [пайғамбарингизга очиқчасига журъат қилиб]: “Эй Мусо, токи Аллоҳни очиқ-ойдин [кўришлик билан] кўрмагунимизча, сенга [Роббингдан ваҳий келаётганига] асло ишонмаймиз”, деб турган эдингиз,[шунда] қараб турган ҳолингизда сизларни [осмондан олов келиб] яшин урди» (2:55); «Аҳли китоблар сиздан, уларга осмондан китоб нозил қилиб беришингизни сўрарлар. Мусодан эса, бунданда улканроқ нарсани сўраб: “Бизга Аллоҳни ошкора кўрсатиб бер” деганлар. Бас, уларнинг зулмкорликлари учун уларни чақмоқ урди [ёки ҳалокатга учрадилар]” (4:153); «Улар дедилар: “Бу қандай пайғамбарки, таом еб, бозорларда юради?! Қанийди, унга бир фаришта нозил қилинса эди, у билан бирга огоҳлантирувчи бўлар эди”» (25:7-8); «Улар [кофирлар] дедилар: “Токи бизга ер остидан булоқ [сув манбаси] чиқармагунингча, зинҳор сенга иймон келтирмасмиз”. [Ва яна дедиларки]: “Ёки, сенинг хурмозор ва узум боғларинг бўлиб, уларнинг орасидан анҳорлар оттириб чиқармагунингча; ёки, ўзинг даъво қилаётганингдек, устларимиздан осмонни парча-парча қилиб қулатмагунингча, ёки, Аллоҳ ва фаришталар билан бизни кўз ўнгимизда намоён бўлмагунингча [сенга иймон келтирмаймиз]”. [Ва бунга қўшиб кофирлар яна айтдиларки]: “Ёки сенинг [қимматбаҳо тошлар билан] зийнатланган уйинг бўлмагунча, ёки осмонга юксалмагунингча [сенга иймон келтирмаймиз], аммо [шу] юксалишингга ҳам, токи биз ўқийдиган китоб билан бизларнинг олдимизга тушмагунингча ишонмаймиз» (17:90–93) — мана шу услубда улар Аллоҳнинг элчиларига гапирганлар ва уларга муомала қилганлар. Улар Аллоҳнинг пайғамбарларидан мўъжиза талаб қилишларини сабаби, уларни ожизликда, кучсизликда айблаб, халққа ошкора қилиш эди ва ҳақни истаб ва ҳақиқатни аниқлаб олиш уларнинг мақсадлари бўлмаган. Аммо, набий ва росулларга келсак, улар инсонларни иймон йўлига келишлари учун етарли бўлган барча оят-мўъжизаларни келтирдилар. Шунинг учун ҳам Аллоҳ Таъало, Ўз оятларини қатъий ишонч билан ишонган кишиларга аллақачон баёнлаб берганини айтди. Ҳар бир мустаҳкам иймонли мўмин, Роббисининг ишончли далиллари ва ҳайратомуз оят-мўъжизаларини шу қадар кўп марта гувоҳи бўлганки, унинг билимлари, шак-шубҳага умуман йўл бермайдиган қатъий ишончга айланиб бўлган.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَقَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ لَوْلَا يُكَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِينَا آيَةٌ كَذَلِكَ قَالَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم مِّثْلَ قَوْلِهِمْ تَشَابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَيَّنَّا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ
Оят: Ва [пайғамбарлар нубуввати ҳақида ҳеч нарсани] билмаган кимсалар: “Аллоҳ биз билан сўзлашса [ва шу киши — Муҳаммад ﷺни — ҳақиқатдан ҳам Унинг пайғамбар эканини айтса] эди, ёки [у Аллоҳнинг пайғамбари экани ҳақида] бирон оят-мўъжиза кўрсатса эди”, дедилар. Улардан олдинги [қавм]лар ҳам [ўз пайғамбарларига] уларнинг сўзлари каби сўзларни айтган эдилар. [Аввалги ва кейинги кофирларнинг] қалблари [ҳақни инкор этишда, бир-бирларига нақадар] ўхшаш бўлди. Биз [қатъий ишонч билан ишонувчи мўмин] қавмларга оятларимизни баёнлаб бердик.
Тафсир: [Аҳли китоблардан бўлган билимсизлар ва бошқа жоҳил кимсалар савол бериб: “Нимага Аллоҳ, Ўзининг пайғамбарлари билан гаплашгани каби, биз билан гаплашмайди? Нима учун пайғамбарлар, айнан биз хоҳлаган мўъжизаларни бизга кўрсатиб бермайдилар”, дер эдилар. Ўзларининг калта фаҳмлари ва ноқис ақллари билан, улар Яратувчига журъат кўрсатиб, пайғамбарлар устидан катта кетиб, уларга мўъжиза кўрсатиб беришларини талаб қилар эдилар. Бу ҳақда Аллоҳ Таъало деди: «Қачонки [пайғамбарингизга очиқчасига журъат қилиб]: “Эй Мусо, токи Аллоҳни очиқ-ойдин [кўришлик билан] кўрмагунимизча, сенга [Роббингдан ваҳий келаётганига] асло ишонмаймиз”, деб турган эдингиз,[шунда] қараб турган ҳолингизда сизларни [осмондан олов келиб] яшин урди» (2:55); «Аҳли китоблар сиздан, уларга осмондан китоб нозил қилиб беришингизни сўрарлар. Мусодан эса, бунданда улканроқ нарсани сўраб: “Бизга Аллоҳни ошкора кўрсатиб бер” деганлар. Бас, уларнинг зулмкорликлари учун уларни чақмоқ урди [ёки ҳалокатга учрадилар]” (4:153); «Улар дедилар: “Бу қандай пайғамбарки, таом еб, бозорларда юради?! Қанийди, унга бир фаришта нозил қилинса эди, у билан бирга огоҳлантирувчи бўлар эди”» (25:7-8); «Улар [кофирлар] дедилар: “Токи бизга ер остидан булоқ [сув манбаси] чиқармагунингча, зинҳор сенга иймон келтирмасмиз”. [Ва яна дедиларки]: “Ёки, сенинг хурмозор ва узум боғларинг бўлиб, уларнинг орасидан анҳорлар оттириб чиқармагунингча; ёки, ўзинг даъво қилаётганингдек, устларимиздан осмонни парча-парча қилиб қулатмагунингча, ёки, Аллоҳ ва фаришталар билан бизни кўз ўнгимизда намоён бўлмагунингча [сенга иймон келтирмаймиз]”. [Ва бунга қўшиб кофирлар яна айтдиларки]: “Ёки сенинг [қимматбаҳо тошлар билан] зийнатланган уйинг бўлмагунча, ёки осмонга юксалмагунингча [сенга иймон келтирмаймиз], аммо [шу] юксалишингга ҳам, токи биз ўқийдиган китоб билан бизларнинг олдимизга тушмагунингча ишонмаймиз» (17:90–93) — мана шу услубда улар Аллоҳнинг элчиларига гапирганлар ва уларга муомала қилганлар. Улар Аллоҳнинг пайғамбарларидан мўъжиза талаб қилишларини сабаби, уларни ожизликда, кучсизликда айблаб, халққа ошкора қилиш эди ва ҳақни истаб ва ҳақиқатни аниқлаб олиш уларнинг мақсадлари бўлмаган. Аммо, набий ва росулларга келсак, улар инсонларни иймон йўлига келишлари учун етарли бўлган барча оят-мўъжизаларни келтирдилар. Шунинг учун ҳам Аллоҳ Таъало, Ўз оятларини қатъий ишонч билан ишонган кишиларга аллақачон баёнлаб берганини айтди. Ҳар бир мустаҳкам иймонли мўмин, Роббисининг ишончли далиллари ва ҳайратомуз оят-мўъжизаларини шу қадар кўп марта гувоҳи бўлганки, унинг билимлари, шак-шубҳага умуман йўл бермайдиган қатъий ишончга айланиб бўлган.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:119.
إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلَا تُسْأَلُ عَنْ أَصْحَابِ الْجَحِيمِ
Оят: Дарҳақиқат биз сизни [эй Муҳаммад ﷺ] ҳақ билан [бутун одамзодга] ҳурсандчилик хабарини берувчи [мўминларни жаннат билан суюнтирувчи] ва [куфрида ўжарлик қилганларни жаҳаннамнинг шиддатли азоби билан] огоҳлантирувчи қилиб юбордик. Ва сиз [уларга ҳақни етказиб бўлганингиздан кейин] жаҳийм аҳли [дўзаҳилар]дан масъул эмассиз [сўралмайсиз].
Тафсир: [Аллоҳ Таъало бир оят-мўъжизани зикр қилдики, у бошқа барча оятларни қамраб оладиган, барча оятларни назарда тутган ва набий ﷺни ҳақлигини, ҳамда, у зот келтирган китобнинг ҳақиқатлигини исботлаб берадиган бир оятдир. Бу албатта, инсонларга ҳақни олиб келган росулуллоҳ ﷺнинг пайғамбарлик рисолатидир. Бу оят, пайғамбар ﷺ, олиб келган бошқа барча оятларни ўз ичига олган ва бирданига уч далилга эга:
Биринчи далил: набий ﷺнинг пайғамбарлик рисолатини воқеълиги;
Иккинчи далил: у зот ﷺнинг ҳаёти ва унинг кўрсатмаси;
Учинчи далил: у зот тарғиб қилган қуръон ва суннат таълимоти.
Аввалги икки далил, пайғамбар ﷺни Аллоҳ Таъало томонидан юборилганлиги ҳақидаги ваҳийдан келиб чиқади. Учинчи далил эса, у зот ﷺнинг ҳақ билан юборилганлиги ҳақидаги қуръон оятидан келиб чиққан. Биринчи далил сифатида биз, Муҳаммад ﷺнинг нубувватини воқеъликда содир бўлганини келтирдик. У зотнинг нубувватини ҳақлигига ишониш учун, пайғамбар ﷺ, келмасидан аввал инсонларнинг [исломолди жоҳилиятидаги] ҳолатлари қандай бўлганлиги билан танишиб чиқишнинг ўзи кифоя қилади. Инсонлар [пайғамбар ﷺ, келишидан аввал] бут-санамларга, оловга, ҳочга сиғинар эдилар, уларга нозил қилинган олдинги динларни бузиб, ўзгартирар ва уларни ҳар тарафларидан ўраб олган куфрнинг қоп-қоронғу зулумотларида кўр-кўрона адашиб, улоқиб юрар эдилар. Бу залолат ва куфрдан, фақат баъзи бир аҳли китоблар нажот топиб улгурдилар, аммо уларнинг сонлари ҳам, пайғамбар ﷺнинг келишларига яқин озайиб, тугаб борар эди. Аммо, буюк ва марҳаматли Аллоҳ, Ўз махлуқотларини бекордан, бирон мақсадсиз яратиб қўйгани йўқ ва уларни унутиб, ўз ҳолларига ташлаб қўймади. У — ўта ҳикматли, ўта билувчи, ўта қудратли ва ўта марҳаматли Роббдир. Ўзининг илоҳий ҳикмати ва раҳматига асосланиб, Аллоҳ Ўз қулларига Ўзининг элчиси — Муҳаммад ﷺни — юборди ва бандаларига фақат ягона Аллоҳга, У Зотга бирон нарсани шерик қилмасдан, сиғинишларини буюрди. Ақли расо киши учун, набий ﷺнинг содиқлигини билиш учун, у зотнинг нубуввати ва рисолати ҳақида фикр-мулоҳаза юритишнинг ўзи етарлидир. Бу буюк оят-мўъжиза, у зотнинг ҳақиқатдан ҳам пайғамбар эканликларига гувоҳлик беради.
Иккинчи далил сифатида, биз пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺнинг ҳаёт васфларини келтирдик. Агар инсон, у зотнинг нубувват бошланмасидан аввалги ҳаётини яхшилаб ўрганиб чиқса, шунингдек, у зот ﷺнинг феъл-атворлари ва кейинчалик янада мукаммаллашиб кетган хулқ-одоблари билан танишиб чиқса, бундай феъллар ва ахлоқлар фақат Аллоҳнинг пайғамбарларига хос бўлишини аниқ тушуниб олади, чунки Аллоҳ Таоло Ўз пайғамбарларининг хулқ-атворларини, уларнинг ё ҳақ эканларига, ёки инсонларнинг ёлғончиликларига улкан далил қилиб қўйган.
Учинчи далил сифатида, биз буюк ислом шариатини ва муқаддас қуръонни келтирдикки, унда энг содиқ қиссалар, яхшилик қилишга чақириш, ёмон амалларни қилишдан қайтариш ва ҳайратомуз оят-мўъжизалар бор. Биз зикр қилган бу уч далил, ўзида илоҳий ҳужжат ва оятларни жамлаган. Шунингдек, Аллоҳ Таъало, Муҳаммад ﷺни эзгу башоратчи ва огоҳлантирувчи экани ҳақида хабар берди. У зот ﷺ, ҳар бир, унга итоат қилган ва йўлига эргашган солиҳ кишига, шу дунёнинг ўзидаёқ ва ўлимдан кейин саодатга эришишлиги ҳақидаги ҳушхабарни етказди ва у зот ﷺга осий бўлган, ҳамда йўлини инкор қилган хар бир кимсага, дунёда ҳам, охиратда ҳам бадбахтлик борлиги ҳақида огоҳлантирди. Жаҳаннам аҳлининг амаллари учун, пайғамбар ﷺ, жавобгарликка тортилмайди, зеро унинг зиммасидаги нарса — одамларга ҳақни етказиш эди, холос. Улар эса, ўз амалларидан Роббиларининг хузурида сўралурлар.]
https://t.me/tafsirassaadiy
إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلَا تُسْأَلُ عَنْ أَصْحَابِ الْجَحِيمِ
Оят: Дарҳақиқат биз сизни [эй Муҳаммад ﷺ] ҳақ билан [бутун одамзодга] ҳурсандчилик хабарини берувчи [мўминларни жаннат билан суюнтирувчи] ва [куфрида ўжарлик қилганларни жаҳаннамнинг шиддатли азоби билан] огоҳлантирувчи қилиб юбордик. Ва сиз [уларга ҳақни етказиб бўлганингиздан кейин] жаҳийм аҳли [дўзаҳилар]дан масъул эмассиз [сўралмайсиз].
Тафсир: [Аллоҳ Таъало бир оят-мўъжизани зикр қилдики, у бошқа барча оятларни қамраб оладиган, барча оятларни назарда тутган ва набий ﷺни ҳақлигини, ҳамда, у зот келтирган китобнинг ҳақиқатлигини исботлаб берадиган бир оятдир. Бу албатта, инсонларга ҳақни олиб келган росулуллоҳ ﷺнинг пайғамбарлик рисолатидир. Бу оят, пайғамбар ﷺ, олиб келган бошқа барча оятларни ўз ичига олган ва бирданига уч далилга эга:
Биринчи далил: набий ﷺнинг пайғамбарлик рисолатини воқеълиги;
Иккинчи далил: у зот ﷺнинг ҳаёти ва унинг кўрсатмаси;
Учинчи далил: у зот тарғиб қилган қуръон ва суннат таълимоти.
Аввалги икки далил, пайғамбар ﷺни Аллоҳ Таъало томонидан юборилганлиги ҳақидаги ваҳийдан келиб чиқади. Учинчи далил эса, у зот ﷺнинг ҳақ билан юборилганлиги ҳақидаги қуръон оятидан келиб чиққан. Биринчи далил сифатида биз, Муҳаммад ﷺнинг нубувватини воқеъликда содир бўлганини келтирдик. У зотнинг нубувватини ҳақлигига ишониш учун, пайғамбар ﷺ, келмасидан аввал инсонларнинг [исломолди жоҳилиятидаги] ҳолатлари қандай бўлганлиги билан танишиб чиқишнинг ўзи кифоя қилади. Инсонлар [пайғамбар ﷺ, келишидан аввал] бут-санамларга, оловга, ҳочга сиғинар эдилар, уларга нозил қилинган олдинги динларни бузиб, ўзгартирар ва уларни ҳар тарафларидан ўраб олган куфрнинг қоп-қоронғу зулумотларида кўр-кўрона адашиб, улоқиб юрар эдилар. Бу залолат ва куфрдан, фақат баъзи бир аҳли китоблар нажот топиб улгурдилар, аммо уларнинг сонлари ҳам, пайғамбар ﷺнинг келишларига яқин озайиб, тугаб борар эди. Аммо, буюк ва марҳаматли Аллоҳ, Ўз махлуқотларини бекордан, бирон мақсадсиз яратиб қўйгани йўқ ва уларни унутиб, ўз ҳолларига ташлаб қўймади. У — ўта ҳикматли, ўта билувчи, ўта қудратли ва ўта марҳаматли Роббдир. Ўзининг илоҳий ҳикмати ва раҳматига асосланиб, Аллоҳ Ўз қулларига Ўзининг элчиси — Муҳаммад ﷺни — юборди ва бандаларига фақат ягона Аллоҳга, У Зотга бирон нарсани шерик қилмасдан, сиғинишларини буюрди. Ақли расо киши учун, набий ﷺнинг содиқлигини билиш учун, у зотнинг нубуввати ва рисолати ҳақида фикр-мулоҳаза юритишнинг ўзи етарлидир. Бу буюк оят-мўъжиза, у зотнинг ҳақиқатдан ҳам пайғамбар эканликларига гувоҳлик беради.
Иккинчи далил сифатида, биз пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺнинг ҳаёт васфларини келтирдик. Агар инсон, у зотнинг нубувват бошланмасидан аввалги ҳаётини яхшилаб ўрганиб чиқса, шунингдек, у зот ﷺнинг феъл-атворлари ва кейинчалик янада мукаммаллашиб кетган хулқ-одоблари билан танишиб чиқса, бундай феъллар ва ахлоқлар фақат Аллоҳнинг пайғамбарларига хос бўлишини аниқ тушуниб олади, чунки Аллоҳ Таоло Ўз пайғамбарларининг хулқ-атворларини, уларнинг ё ҳақ эканларига, ёки инсонларнинг ёлғончиликларига улкан далил қилиб қўйган.
Учинчи далил сифатида, биз буюк ислом шариатини ва муқаддас қуръонни келтирдикки, унда энг содиқ қиссалар, яхшилик қилишга чақириш, ёмон амалларни қилишдан қайтариш ва ҳайратомуз оят-мўъжизалар бор. Биз зикр қилган бу уч далил, ўзида илоҳий ҳужжат ва оятларни жамлаган. Шунингдек, Аллоҳ Таъало, Муҳаммад ﷺни эзгу башоратчи ва огоҳлантирувчи экани ҳақида хабар берди. У зот ﷺ, ҳар бир, унга итоат қилган ва йўлига эргашган солиҳ кишига, шу дунёнинг ўзидаёқ ва ўлимдан кейин саодатга эришишлиги ҳақидаги ҳушхабарни етказди ва у зот ﷺга осий бўлган, ҳамда йўлини инкор қилган хар бир кимсага, дунёда ҳам, охиратда ҳам бадбахтлик борлиги ҳақида огоҳлантирди. Жаҳаннам аҳлининг амаллари учун, пайғамбар ﷺ, жавобгарликка тортилмайди, зеро унинг зиммасидаги нарса — одамларга ҳақни етказиш эди, холос. Улар эса, ўз амалларидан Роббиларининг хузурида сўралурлар.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:120.
وَلَن تَرْضَى عَنكَ الْيَهُودُ وَلَا النَّصَارَى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَى وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُم بَعْدَ الَّذِي جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ
Оят: На яҳудийлар, ва на насоролар, то уларнинг [ҳар бирларини] дин[лар]ига эргашмагунингизча, сиздан [асло] рози бўлмаслар. Айтинг: “Албатта [фақат] Аллоҳнинг кўрсатмаси [ҳидояти], ҳақ кўрсатмадир”. Ва агар сиз [эй, пайғамбар ﷺ], сизга [ваҳий орқали] келган [қуръон ва суннатнинг ҳақ] илмидан кейин ҳам, уларнинг ҳавойи нафсларига эргашсангиз, у ҳолда, сизга Аллоҳдан на бир дўст (валий), ва на бир ёрдамчи бўлмас.
Тафсир: [Улуғ Аллоҳ Ўзининг пайғамбарига хабар бериб, то яҳудийлар ва насронийларнинг динларига кирмагунича, улар у зот ﷺ дан асло рози бўлимасликлари ҳақида айтди. Улар ўзлари тутаётган динни тўғри деб ўйлайдилар ва ҳақ йўлни тутганликларида шубҳа қилмайдилар. Айнан шу сабабдан, Аллоҳ Таъало Ўз набийсига, ҳақ ҳидоят — фақат ўзи олиб келган Аллоҳнинг ҳидояти эканини очиқ эълон қилишга буюрди. Аммо, аҳли китобларнинг эътиқодларига келсак, улар ўзларининг нафси-ҳаволаридан бошқа нарсага суянмайдилар. Ва агар Муҳаммад ﷺ, ўзига ҳақиқий илм очилганидан сўнг, уларнинг ҳаволарига эргашганда эди, унга на бир ҳомий, ва на бир ёрдамчи топилмаган бўларди. Ушбу ваҳий қатъий тарзда, яҳуд ва насороларга ён босиш ва уларнинг динларига хос бўлган нарсаларда уларга тақлид қилишдан қайтармоқда. Бу оятда Аллоҳ Таъало Ўзининг пайғамбари Муҳаммад ﷺ га мурожаат қилган бўлса ҳам, у Муҳаммад ﷺ, умматидан бўлган барча кишиларга тааллуқлидир, зеро у мурожаат қилинган муайян бир шахсга эмас, балки умумий равишда ҳаммага тегишли эканини эътиборга олиш лозим. Бошқа [шаръий] қоидага кўра эса, ваҳийнинг нозил бўлишидаги муайян сабабини эмас, балки унинг умумий маъносини инобатга олиш зарурдир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَلَن تَرْضَى عَنكَ الْيَهُودُ وَلَا النَّصَارَى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَى وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُم بَعْدَ الَّذِي جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ
Оят: На яҳудийлар, ва на насоролар, то уларнинг [ҳар бирларини] дин[лар]ига эргашмагунингизча, сиздан [асло] рози бўлмаслар. Айтинг: “Албатта [фақат] Аллоҳнинг кўрсатмаси [ҳидояти], ҳақ кўрсатмадир”. Ва агар сиз [эй, пайғамбар ﷺ], сизга [ваҳий орқали] келган [қуръон ва суннатнинг ҳақ] илмидан кейин ҳам, уларнинг ҳавойи нафсларига эргашсангиз, у ҳолда, сизга Аллоҳдан на бир дўст (валий), ва на бир ёрдамчи бўлмас.
Тафсир: [Улуғ Аллоҳ Ўзининг пайғамбарига хабар бериб, то яҳудийлар ва насронийларнинг динларига кирмагунича, улар у зот ﷺ дан асло рози бўлимасликлари ҳақида айтди. Улар ўзлари тутаётган динни тўғри деб ўйлайдилар ва ҳақ йўлни тутганликларида шубҳа қилмайдилар. Айнан шу сабабдан, Аллоҳ Таъало Ўз набийсига, ҳақ ҳидоят — фақат ўзи олиб келган Аллоҳнинг ҳидояти эканини очиқ эълон қилишга буюрди. Аммо, аҳли китобларнинг эътиқодларига келсак, улар ўзларининг нафси-ҳаволаридан бошқа нарсага суянмайдилар. Ва агар Муҳаммад ﷺ, ўзига ҳақиқий илм очилганидан сўнг, уларнинг ҳаволарига эргашганда эди, унга на бир ҳомий, ва на бир ёрдамчи топилмаган бўларди. Ушбу ваҳий қатъий тарзда, яҳуд ва насороларга ён босиш ва уларнинг динларига хос бўлган нарсаларда уларга тақлид қилишдан қайтармоқда. Бу оятда Аллоҳ Таъало Ўзининг пайғамбари Муҳаммад ﷺ га мурожаат қилган бўлса ҳам, у Муҳаммад ﷺ, умматидан бўлган барча кишиларга тааллуқлидир, зеро у мурожаат қилинган муайян бир шахсга эмас, балки умумий равишда ҳаммага тегишли эканини эътиборга олиш лозим. Бошқа [шаръий] қоидага кўра эса, ваҳийнинг нозил бўлишидаги муайян сабабини эмас, балки унинг умумий маъносини инобатга олиш зарурдир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:121.
الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُولَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَن يَكْفُرْ بِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ
Оят: Биз китобни ато этганлар [бунга китоб берилган: мусулмон уммати, яҳудийлар ва насронийлар киради] уни [китобни] ҳақиқий тиловат қилишлик билан тиловат қиладилар, ана ўшалар унга [ўша ўқиётган китобига, ҳақиқатдан] иймон келтирадилар. Ким унга [яъни, у китобга — у тавротми, забурми, инжилми, қуръонми] куфр келтирса, ана ўшалар ютқазувчилар [зиён тортувчилар]дир.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало Ўз раҳмати билан икром қилган ва муқаддас китоблар ато этилган кишиларнинг ораларида солиҳ кишилар мавжудлиги ва улар Роббиларининг кўрсатмаларига қунт қўйиб амал қилишлари ҳақида хабар берди. Бу оятдаги “тиловат” сўзидан мурод, [оддий ўқиб, оддий тиловат қилишлик эмас, балки] китобдаги кўрсатмаларга, буйруқ ва қайтариқларга сидқидилдан амал қилишликдир. Бу [китобларни ҳақиқий тиловат қилаётган] солиҳ кишилар, Аллоҳ нимани ҳалол қилган бўлса, ўшани ҳалол ҳисоблайдилар ва Аллоҳ нимани ҳаром қилган бўлса, ўшани ҳаром дейдилар. Улар, маъноси аниқ бўлган ваҳийни ўзларига кўрсатма, йўл қилиб олганлар ва тафсирга, талқинга муҳтож бўлган оятларга иймон келтирганлар. Албатта, бу аҳли китоблар энг бахтли кишилардир, чунки улар Аллоҳнинг раҳматини таниб, унга шукр билан жавоб берадилар. Улар Аллоҳнинг барча пайғамбарларига иймон келтирганлар ва уларнинг орасида биронтасини ажратмайдилар. Ҳақиқий мўминлар ана ўшалардир, чунки улар, ўзларига туширилган ваҳийга иймон келтириб туриб, кейинчалик нозил қилинган бошқа китобларни рад қиладиган кофирлар каби эмаслар. Албатта, бундай кофирлар, Аллоҳнинг зиён тортишлик билан қўрқитган огоҳлантирувига лойиқдирлар.]
2:122.
يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ
Оят: Эй Исроил авлодлари! Менинг сизга ато этган [кўплаган, сон-саноқсиз] неъматларимни, ҳамда Мен сизларни [кўплаган пайғамбарлар юборишлик билан, китоблар нозил қилишлик билан] оламлардан афзал қилиб [устунлик бериб] қўйганимни эсланглар!
2:123.
وَاتَّقُوا يَوْمًا لَّا تَجْزِي نَفْسٌ عَن نَّفْسٍ شَيْئًا وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا تَنفَعُهَا شَفَاعَةٌ وَلَا هُمْ يُنصَرُونَ
Оят: [Шубҳасиз рўй берадиган қиёмат] кунидан қўрқингки, [у кунда] бир жон, бошқа жонни [ўрнига] ҳеч нарсани адо қила олмайди, ундан тўлов ҳам олинмайди, ундан [яъни бир жондан, иккинчисига нисбатан] шафоат ҳам қабул қилинмайди, ва уларга [Аллоҳнинг азобидан қутулиш учун, ҳеч қандай] ёрдам берилмайди.
2:124.
وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ
Оят: Вақтики, Иброҳимни Роббиси уни [Ўз] калималари [яъни, буйруқлари] билан синаб кўрди ва у [Иброҳим] уларни батамом адо этди. [Аллоҳ] деди: “Албатта, Мен сени [сендан кейин келадиган барча] одамларга имом [гўзал намуна, ибрат] қилмоқчиман ”. [Иброҳим] деди: “Менинг зурриётимдан ҳам [барчаларини имомлардан қил! Гўзал намуна, ибрат қил]”. [Аллоҳ] деди: “[Сенинг зурриётингдан бўлган] золимлар Менинг аҳдимдан [бирон нарсага] эриша олмаслар [яъни, бу аҳд уларга тегишли эмас].
Тафсир: [Аввалги икки оятни тафсирини бундан олдин кўриб чиққан эдик. Кейин эса, Аллоҳ Таъало Ўзининг суюмли қули — Иброҳим (алайҳиссалом) ҳақида ҳикоя қилдики, уни барча китобий динларда, ҳатто мушрикларда ҳам энг гўзал намуна, ибрат ва пайғамбарларнинг яхшиси деб тан олинади. Аллоҳ Иброҳим (алайҳиссалом)ни буйруқ ва таъқиқлар орқали қаттиқ имтиҳон қилди. Шу тариқа Аллоҳ Ўзининг барча қулларини синовдан ўтказади, токи имтиҳондан ўта олмайдиган ёлғончиларни юзага чиқариш ва имтиҳонлар орқали даражотлари кўтариладиган, нафслари янада покланадиган солиҳ қулларини ажратиб олиш учун. Мана шундай синовлардан ўтган бандалардан бири, Аллоҳнинг халили — Иброҳим (алайҳиссалом) эди. Роббиси уни қўрқинчли фитналар билан синади, аммо у қатъийлик ва азм билан бу синовдан ўтди ва бунинг учун Аллоҳ унга Ўз шукрини билдирди, зеро Аллоҳ ҳамиша шукрли Зотдир.
الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُولَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَن يَكْفُرْ بِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ
Оят: Биз китобни ато этганлар [бунга китоб берилган: мусулмон уммати, яҳудийлар ва насронийлар киради] уни [китобни] ҳақиқий тиловат қилишлик билан тиловат қиладилар, ана ўшалар унга [ўша ўқиётган китобига, ҳақиқатдан] иймон келтирадилар. Ким унга [яъни, у китобга — у тавротми, забурми, инжилми, қуръонми] куфр келтирса, ана ўшалар ютқазувчилар [зиён тортувчилар]дир.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало Ўз раҳмати билан икром қилган ва муқаддас китоблар ато этилган кишиларнинг ораларида солиҳ кишилар мавжудлиги ва улар Роббиларининг кўрсатмаларига қунт қўйиб амал қилишлари ҳақида хабар берди. Бу оятдаги “тиловат” сўзидан мурод, [оддий ўқиб, оддий тиловат қилишлик эмас, балки] китобдаги кўрсатмаларга, буйруқ ва қайтариқларга сидқидилдан амал қилишликдир. Бу [китобларни ҳақиқий тиловат қилаётган] солиҳ кишилар, Аллоҳ нимани ҳалол қилган бўлса, ўшани ҳалол ҳисоблайдилар ва Аллоҳ нимани ҳаром қилган бўлса, ўшани ҳаром дейдилар. Улар, маъноси аниқ бўлган ваҳийни ўзларига кўрсатма, йўл қилиб олганлар ва тафсирга, талқинга муҳтож бўлган оятларга иймон келтирганлар. Албатта, бу аҳли китоблар энг бахтли кишилардир, чунки улар Аллоҳнинг раҳматини таниб, унга шукр билан жавоб берадилар. Улар Аллоҳнинг барча пайғамбарларига иймон келтирганлар ва уларнинг орасида биронтасини ажратмайдилар. Ҳақиқий мўминлар ана ўшалардир, чунки улар, ўзларига туширилган ваҳийга иймон келтириб туриб, кейинчалик нозил қилинган бошқа китобларни рад қиладиган кофирлар каби эмаслар. Албатта, бундай кофирлар, Аллоҳнинг зиён тортишлик билан қўрқитган огоҳлантирувига лойиқдирлар.]
2:122.
يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ
Оят: Эй Исроил авлодлари! Менинг сизга ато этган [кўплаган, сон-саноқсиз] неъматларимни, ҳамда Мен сизларни [кўплаган пайғамбарлар юборишлик билан, китоблар нозил қилишлик билан] оламлардан афзал қилиб [устунлик бериб] қўйганимни эсланглар!
2:123.
وَاتَّقُوا يَوْمًا لَّا تَجْزِي نَفْسٌ عَن نَّفْسٍ شَيْئًا وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا تَنفَعُهَا شَفَاعَةٌ وَلَا هُمْ يُنصَرُونَ
Оят: [Шубҳасиз рўй берадиган қиёмат] кунидан қўрқингки, [у кунда] бир жон, бошқа жонни [ўрнига] ҳеч нарсани адо қила олмайди, ундан тўлов ҳам олинмайди, ундан [яъни бир жондан, иккинчисига нисбатан] шафоат ҳам қабул қилинмайди, ва уларга [Аллоҳнинг азобидан қутулиш учун, ҳеч қандай] ёрдам берилмайди.
2:124.
وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ
Оят: Вақтики, Иброҳимни Роббиси уни [Ўз] калималари [яъни, буйруқлари] билан синаб кўрди ва у [Иброҳим] уларни батамом адо этди. [Аллоҳ] деди: “Албатта, Мен сени [сендан кейин келадиган барча] одамларга имом [гўзал намуна, ибрат] қилмоқчиман ”. [Иброҳим] деди: “Менинг зурриётимдан ҳам [барчаларини имомлардан қил! Гўзал намуна, ибрат қил]”. [Аллоҳ] деди: “[Сенинг зурриётингдан бўлган] золимлар Менинг аҳдимдан [бирон нарсага] эриша олмаслар [яъни, бу аҳд уларга тегишли эмас].
Тафсир: [Аввалги икки оятни тафсирини бундан олдин кўриб чиққан эдик. Кейин эса, Аллоҳ Таъало Ўзининг суюмли қули — Иброҳим (алайҳиссалом) ҳақида ҳикоя қилдики, уни барча китобий динларда, ҳатто мушрикларда ҳам энг гўзал намуна, ибрат ва пайғамбарларнинг яхшиси деб тан олинади. Аллоҳ Иброҳим (алайҳиссалом)ни буйруқ ва таъқиқлар орқали қаттиқ имтиҳон қилди. Шу тариқа Аллоҳ Ўзининг барча қулларини синовдан ўтказади, токи имтиҳондан ўта олмайдиган ёлғончиларни юзага чиқариш ва имтиҳонлар орқали даражотлари кўтариладиган, нафслари янада покланадиган солиҳ қулларини ажратиб олиш учун. Мана шундай синовлардан ўтган бандалардан бири, Аллоҳнинг халили — Иброҳим (алайҳиссалом) эди. Роббиси уни қўрқинчли фитналар билан синади, аммо у қатъийлик ва азм билан бу синовдан ўтди ва бунинг учун Аллоҳ унга Ўз шукрини билдирди, зеро Аллоҳ ҳамиша шукрли Зотдир.
Аллоҳ Иброҳимга деди: “Мен сени одамларга имом ва ибрат олинадиган намуна қиламан, инсонлар эса сендан ўрнак оладилар ва сенинг ортингдан абадий саодат сари эргашадилар. Сен боқий мақтовга, буюк ажр-мукофотга ва умумий ҳурматга эга бўласан”. Аллоҳга қасамки, бу энг олий афзалликдирки, унинг учун мусобақа қилувчилар, мусобақалашсинлар, амал қилувчилар, енг шимариб амал қилсинлар. Бу афзалликка [олий мақомларга] фақат азму қарор қилган, руҳида бардам бўлган пайғамбарлар ва уларга эргашувчи бўлган, Аллоҳнинг ҳақ йўлига чақирган солиҳ кишиларгина эриша олган. Иброҳим (алайҳиссалом) бу улуғ мартабаларга кўтарилганидан қаттиқ ҳурсанд бўлди ва худди шундай марҳамат унинг зурриётларига ҳам кўрсатилишини Аллоҳдан сўради. У Аллоҳдан, унинг келажак авлодларини олий мавқеъларга юксалишига рухсат беришини илтижо қилди ва унинг бу қилган иши, ундаги имомлик сифатларига ишорадир. Чунки у Аллоҳнинг барча бандаларига яхшилик тилар ва улар орасида ҳидоят йўлига чақирадиган салоҳиятли кишиларнинг кўпроқ бўлишини истар эди. Аммо, Иброҳимнинг буюк интилишларини қабул қилишга ва инсонларни бундайин буюк мартабаларга олиб чиқишга фақат Аллоҳнинг Ўзигина қодир эди. Раҳмли ва дардкаш Роббиси унинг дуосини инобатга олди ва баъзи инсонларга бу улуғ мартабаларга эришишларида тўсиқ бўладиган ягона нарсани зикр қилди. Аллоҳ, ўз жонларига зулм қилган ва қадрларини ер билан яксон қилган золим, бузғунчи кимсаларга, динда имом бўлиш ва одамлар ибрат оладиган мисол бўлиш шарафи берилмаслиги ҳақида айтди, зотан, адолатсизлик, зулм ва бузғунчилик сифатлари билан сифатланишлик , динда имом бўлган, намуна бўлган кишиларга асло ярашмайди. Бундай шарафни, инсон сабр ва ишонч билан қўлга кирита олади, бу нарсаларга эса фақат қатъий иймон, солиҳ амаллар, гўзал хулқ-атвор, тўғри интилишлар, Аллоҳга бўлган мукаммал муҳаббат ва Ундан қўрқиш, ҳамда гуноҳлардан тавба қилиш натижасида эришилади. Ахир адолатсиз, бузғунчи кимса бундай кўркам сифатларни эгаллай оладими? Оятнинг мазмуни шуки, зулм ва адолатсизликдан ўзини четга олган киши, динда ибрат, намуна бўла олади, токи шунга мувофиқ сабабларни қўллаган бўлсагина.]
https://t.me/tafsirassaadiy
https://t.me/tafsirassaadiy
2:125.
وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ
Оят: Ва [эслатинг одамларга, эй Муҳаммад ﷺ] вақтики, “уй” [кааба]ни одамлар учун қайтиш жойи [яъни, улар қайтиб-қайтиб келиб, ҳаж зиёратини адо этадиган, ҳар бир намозларида унга юзланиб, қайтадиган жой] ва омонлик макони [чунки, унда одамларга, уларнинг моллари, ҳаттоки дараҳтлар ва ҳайвонларга омонлик бор жой] қилдик: “Иброҳимнинг мақоми [каабанинг ёнидаги тошда ўйилган оёқ излари бор ер]ни намозгоҳ қилиб олинг”. Ва [Аллоҳ] Иброҳим билан Исмоилга амр қилиб: “Менинг уйимни тавоф қилувчилар, [у ерда Аллоҳнинг ибодатини қасд қилиб] муқим турувчилар, [ва Аллоҳга самимийлик билан] рукуъ ва сажда қилувчилар учун [кўринадиган ва кўринмайдиган нажосатлардан] поклаб қўйинглар”, деди.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало, Иброҳим (алайҳиссалом)нинг ибрат, намуна бўлганликлари, ҳамда, одамларга имом бўлганликлари ҳақида, боқий қоладиган далилни келтирди. Бу далил — Масжидул-ҳаромдирки, уни зиёрат қилиш, ислом динининг арконларидан биридир ва у, одамларнинг қилиб ўтган гуноҳ ва хатолари кечириладиган жойдир. Бу маконда Иброҳим (алайҳиссалом)ни, унинг зурриётларини эслатадиган, ҳамда уни динда ҳақиқий намуна бўлганлигига гувоҳлик берадиган кўп жойлар мавжуд. Аллоҳ Таъало Масжидул-ҳаромни инсонлар учун қарор топиш жойи қилдики, унга одамлар, ернинг турли бурчакларидан, руҳий ва моддий яхшиликларга эришиш учун етиб келадилар. Улар ҳаж зиёратини қайта-қайта адо этадилар, аммо Масжидул-ҳаромда хозир бўлишдек лаззатга тўймайдилар. Дарҳақиқат, у барча тирик мавжудотлар: вахший ҳайвон бўладими, дарахтларми, ёки жони бўлмаган бошқа махлуқотларми — ҳаммалари учун омонлик, хотиржамлик масканидир. Ҳаттоки, исломдан аввалги жоҳилият даврларида, Аллоҳга ширк келтирган мушриклар ҳам, Масжидул-ҳаромни эҳтиромлашар ва агар одам ўз отасининг қотилини шу масжидда учратса, уни тек қўйиб, масжидни тинчини бузишдан ўзини тияр эди. Ислом дини келишлиги билан бу масжиднинг муқаддаслиги ва шон-шарафи янада зиёдалашди.
Сўнгра, Робб Таъало,Иброҳим (алайҳиссалом)нинг мақомини намоз ўқиш, ибодат қилиш жойи қилиб олишлиени одамларга буюрди. Баъзи фикрларга кўра, ”Мақоми Иброҳим” деб, айни кунларда каабанинг эшиги олдида жойлашган қурилмага айтилар экан. Бу ҳолда гап, каабани тавоф қилиб бўлинганидан кейин, имкон қадар мақоми Иброҳимнинг ортида туриб ўқиладиган икки ракаат намоз ҳақида кетмоқда. Кўплаган қуръон муфассирлари ушбу фикрни маъқуллаганлар. Бошқа тафсирга биноан эса, “Мақоми Иброҳим”дан мурод — Иброҳим (алайҳиссалом) ўз зиёратида ташриф буюрган барча ерлардир. Араб тилидаги “мақом” сўзининг бирликда ишлатилиши эса, қаратқич келишикда келиши билан изоҳланган. Бу вазиятда, ҳаж зиёратига оид барча амаллар назарда тутилган, жуиладан: каабани тавоф қилиш, Сафо ва Марва тепаликлари орасида югуриш, Арофат тоғида туриш, Муздалифада тунаш, тош отиш, қурбонлик келтириш ва ҳажнинг бошқа амаллари. Агар муфассирларнинг шу тафсирига асосланилса, у ҳолда, мақоми Иброҳимни намозгоҳ қилиб олиш буйруғининг маъноси: ўша жойни аввало ибодатгоҳ қилиб олиш ва ҳаж зиёратида Иброҳим (алайҳиссалом)нинг мисолига эргашиш. Кўриниб турибдики, охирги тафсир кўпроқ маъқулланган, чунки у ўз ичига биринчи фикрни ҳам жамлаган ва оятнинг луғавий маъносига ҳам мувофиқдир. Шунингдек, Аллоҳ Таъало зикр қилганидек, Иброҳим ва Исмоилга (алайҳимассалом) Аллоҳнинг уйи [кааба]ни кўринадиган ва кўринмас, моддий ва маънавий нопокликдан, яъни, маънавий нопоклик — ширкий амаллар, куфр, фисқ кўринишлари, ҳамда, моддий нажосат: кирлик ва ифлосликдан поклаш буюрилган эди, зотан бу масжид тавоф қилувчилар, намоз ва иътикофда ўтирувчилар учун хосланган жой эди. Оятда, Аллоҳ Таъало биринчи бўлиб, каабани тавоф қилувчиларни зикр қилди, зеро бу фақат Масжидул-ҳаромга хос бўлган ибодат туридир [яъни, бу масжиддан бошқа ҳеч қайси жой тавоф қилинмаслиги назарда тутилмоқда — тарж.].
وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ
Оят: Ва [эслатинг одамларга, эй Муҳаммад ﷺ] вақтики, “уй” [кааба]ни одамлар учун қайтиш жойи [яъни, улар қайтиб-қайтиб келиб, ҳаж зиёратини адо этадиган, ҳар бир намозларида унга юзланиб, қайтадиган жой] ва омонлик макони [чунки, унда одамларга, уларнинг моллари, ҳаттоки дараҳтлар ва ҳайвонларга омонлик бор жой] қилдик: “Иброҳимнинг мақоми [каабанинг ёнидаги тошда ўйилган оёқ излари бор ер]ни намозгоҳ қилиб олинг”. Ва [Аллоҳ] Иброҳим билан Исмоилга амр қилиб: “Менинг уйимни тавоф қилувчилар, [у ерда Аллоҳнинг ибодатини қасд қилиб] муқим турувчилар, [ва Аллоҳга самимийлик билан] рукуъ ва сажда қилувчилар учун [кўринадиган ва кўринмайдиган нажосатлардан] поклаб қўйинглар”, деди.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало, Иброҳим (алайҳиссалом)нинг ибрат, намуна бўлганликлари, ҳамда, одамларга имом бўлганликлари ҳақида, боқий қоладиган далилни келтирди. Бу далил — Масжидул-ҳаромдирки, уни зиёрат қилиш, ислом динининг арконларидан биридир ва у, одамларнинг қилиб ўтган гуноҳ ва хатолари кечириладиган жойдир. Бу маконда Иброҳим (алайҳиссалом)ни, унинг зурриётларини эслатадиган, ҳамда уни динда ҳақиқий намуна бўлганлигига гувоҳлик берадиган кўп жойлар мавжуд. Аллоҳ Таъало Масжидул-ҳаромни инсонлар учун қарор топиш жойи қилдики, унга одамлар, ернинг турли бурчакларидан, руҳий ва моддий яхшиликларга эришиш учун етиб келадилар. Улар ҳаж зиёратини қайта-қайта адо этадилар, аммо Масжидул-ҳаромда хозир бўлишдек лаззатга тўймайдилар. Дарҳақиқат, у барча тирик мавжудотлар: вахший ҳайвон бўладими, дарахтларми, ёки жони бўлмаган бошқа махлуқотларми — ҳаммалари учун омонлик, хотиржамлик масканидир. Ҳаттоки, исломдан аввалги жоҳилият даврларида, Аллоҳга ширк келтирган мушриклар ҳам, Масжидул-ҳаромни эҳтиромлашар ва агар одам ўз отасининг қотилини шу масжидда учратса, уни тек қўйиб, масжидни тинчини бузишдан ўзини тияр эди. Ислом дини келишлиги билан бу масжиднинг муқаддаслиги ва шон-шарафи янада зиёдалашди.
Сўнгра, Робб Таъало,Иброҳим (алайҳиссалом)нинг мақомини намоз ўқиш, ибодат қилиш жойи қилиб олишлиени одамларга буюрди. Баъзи фикрларга кўра, ”Мақоми Иброҳим” деб, айни кунларда каабанинг эшиги олдида жойлашган қурилмага айтилар экан. Бу ҳолда гап, каабани тавоф қилиб бўлинганидан кейин, имкон қадар мақоми Иброҳимнинг ортида туриб ўқиладиган икки ракаат намоз ҳақида кетмоқда. Кўплаган қуръон муфассирлари ушбу фикрни маъқуллаганлар. Бошқа тафсирга биноан эса, “Мақоми Иброҳим”дан мурод — Иброҳим (алайҳиссалом) ўз зиёратида ташриф буюрган барча ерлардир. Араб тилидаги “мақом” сўзининг бирликда ишлатилиши эса, қаратқич келишикда келиши билан изоҳланган. Бу вазиятда, ҳаж зиёратига оид барча амаллар назарда тутилган, жуиладан: каабани тавоф қилиш, Сафо ва Марва тепаликлари орасида югуриш, Арофат тоғида туриш, Муздалифада тунаш, тош отиш, қурбонлик келтириш ва ҳажнинг бошқа амаллари. Агар муфассирларнинг шу тафсирига асосланилса, у ҳолда, мақоми Иброҳимни намозгоҳ қилиб олиш буйруғининг маъноси: ўша жойни аввало ибодатгоҳ қилиб олиш ва ҳаж зиёратида Иброҳим (алайҳиссалом)нинг мисолига эргашиш. Кўриниб турибдики, охирги тафсир кўпроқ маъқулланган, чунки у ўз ичига биринчи фикрни ҳам жамлаган ва оятнинг луғавий маъносига ҳам мувофиқдир. Шунингдек, Аллоҳ Таъало зикр қилганидек, Иброҳим ва Исмоилга (алайҳимассалом) Аллоҳнинг уйи [кааба]ни кўринадиган ва кўринмас, моддий ва маънавий нопокликдан, яъни, маънавий нопоклик — ширкий амаллар, куфр, фисқ кўринишлари, ҳамда, моддий нажосат: кирлик ва ифлосликдан поклаш буюрилган эди, зотан бу масжид тавоф қилувчилар, намоз ва иътикофда ўтирувчилар учун хосланган жой эди. Оятда, Аллоҳ Таъало биринчи бўлиб, каабани тавоф қилувчиларни зикр қилди, зеро бу фақат Масжидул-ҳаромга хос бўлган ибодат туридир [яъни, бу масжиддан бошқа ҳеч қайси жой тавоф қилинмаслиги назарда тутилмоқда — тарж.].
Сўнгра, фақат ибодат учун яккаланиб олган кишилар ёд этилди, чунки ибодат мақсадида яккаланиб олишлик, бошқа барча масжидларга хосдир. Мана шундан кейингина, оддий намозҳонлар айтиб ўтилди, ваҳоланки, намоз санаб ўтилган ибодатларнинг энг афзали ҳисобланади. Бундан келиб чиқиб, биз муҳокама қилаётган тартиб, ўзига хос маънога эга. Аллоҳ Таъало Масжидул-ҳаромни Ўзини уйи деб аташига бир неча сабаб бор:
Биринчидан: Аллоҳ бу масжидни “Менинг уйим” деб аташлиги, Иброҳим ва Исмоил (алайҳимассалом)ни бу ерни покизалигига қатъийроқ эътибор қаратишга ва бунинг учун керакли бўлган барча чораларни кўришга ундаши керак эди.
Иккинчидан: Бундай деб аталишлиги, бу масжидни муқаддаслиги ва шарафини таъкидлар эди, бу эса, ўз навбатида, инсонларни Аллоҳга ибодат қилишга ва бу ибодатгоҳга тегишли бўлган ҳурмат-эҳтиромни кўрсатишга ундар эди.
Учинчидан: бундай деб аталишлиги, инсонлар қалбида Масжидул-ҳаромга бўлган талпиниш ва интилишни кучайтирар эди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
Биринчидан: Аллоҳ бу масжидни “Менинг уйим” деб аташлиги, Иброҳим ва Исмоил (алайҳимассалом)ни бу ерни покизалигига қатъийроқ эътибор қаратишга ва бунинг учун керакли бўлган барча чораларни кўришга ундаши керак эди.
Иккинчидан: Бундай деб аталишлиги, бу масжидни муқаддаслиги ва шарафини таъкидлар эди, бу эса, ўз навбатида, инсонларни Аллоҳга ибодат қилишга ва бу ибодатгоҳга тегишли бўлган ҳурмат-эҳтиромни кўрсатишга ундар эди.
Учинчидан: бундай деб аталишлиги, инсонлар қалбида Масжидул-ҳаромга бўлган талпиниш ва интилишни кучайтирар эди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:126.
وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُم بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ قَالَ وَمَن كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ
Оят: Вақтики, Иброҳим деди: “Роббим бу [юрт — Макка]ни омонлик [хотиржамлик] юрти қилгин ва унинг аҳлидан, Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирганларни самаротлар [мевалар ва бошқа турдаги озиқ-овқат] билан ризқлантиргин. [Аллоҳ унинг дуосини қабул қилди ва] деди: “[Аммо] куфр келтирганларни озгина [қисқа вақтга, арзимас ризқ билан] лаззатлантираман, сўнгра эса уни дўзаҳда азобланишга мажбур қиламан. Ва у [нақадар] ёмон қайтиш жойидир!
Тафсир: [Иброҳим (алайҳиссалом) Масжидул-ҳаромда намозни қойим қилдилар ва Аллоҳга, Макка шаҳрини омонлик юрти қилишини, ҳамда унинг аҳолисини турли ҳил мева-чева ва бошқа яхшиликлар билан ризқлантиришини сўради. Ўз сўровини у айнан иймон келтирган бандалар билан чеклади ва бу билан, Аллоҳга бўлган ўзининг эҳтироми ва улуғлашини таъкидлаб кўрсатди. Аммо, Иброҳим (алайҳиссалом)нинг дуосини биринчи қисми (омонлик сўраши) умумий ва ҳаммага тегишли эди, шунинг учун Аллоҳ Таоло унинг дуосига қилган Ўз ижобатини, бузғунчилардан бошқаларига хослади. Бошқа томондан, Иброҳим (алайҳиссалом), Макка аҳлини ризқлантиришни сўраганда, бу ризқни фақат иймон келтирганлар билангина боғлади, ҳолбуки, Аллоҳ Таъало ўз ризқини нафақат мўмин бандаларга, балки кофирларга ҳам ато этади. Айнан шу сабадан, Аллоҳ Таъало хабар бериб айтдики, Унинг ризқлантириши барча аҳолига тегишли: у мўмин бўладими, кофир бўладими — ризқланмай қўймайди. Мусулмон бандалар, Аллоҳ ато этган дунёвий яхшиликларни, У Зотнинг тоат-ибодатига сарфлайдилар, сўнгра эса жаннат боғларига равона бўладилар. Кофир бўлган кимсалар эса, дунёвий тоййиботлардан фақат вақтинчалик, қисқа муддатга фойдаланадилар, кейин эса, мажбуран, зўрлик билан энг ёмон қайтиш жойи бўлган — дўзаҳга юбориладилар.]
2:127.
وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ
Оят: Ва [худди ўз кўзлари билан кўриб турганларидек, уларга эслатинг, эй Муҳаммад ﷺ] қачонки, Иброҳим уй [кааба]нинг пойдеворларини кўтараётганда ва Исмоил [унга ёрдам бериб турганда, уларнинг ҳар бирлари Аллоҳга илтижо қилиб, дедилар]: “Эй Роббимиз! Бизлардан қабул эт! Албатта, Сенинг Ўзинг ўта эшитгувчи, ўта билимли Зотдирсан”.
2:128.
رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ
Оят: “Эй Роббимиз! Бизлар [иккимиз]ни Ўзингга таслим бўлгувчи [мусулмон]лардан қилгин ва зурриётимиздан [бир қисмини ҳам] Сенга таслим бўлгувчи [мусулмон] уммат [қил]. [Шубҳасиз, таслим бўлган уммат, бу — Муҳаммад ﷺнинг умматидир, зеро Муҳаммад ﷺнинг ўзлари Иброҳим ва Исмоилнинг зурриётидандир]. Ва бизларга ибодат [қиладиган жойларимизни, ёки, ибодат қоида] ларимизни кўрсатгин, ҳамда, тавбаларимизни қабул этгин! Албатта, Сенинг Ўзинг тавбаларни [кўплаб ва ҳамиша] қабул қилувчи, ўта раҳмли Зотдирсан”.
https://t.me/tafsirassaadiy
وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُم بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ قَالَ وَمَن كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ
Оят: Вақтики, Иброҳим деди: “Роббим бу [юрт — Макка]ни омонлик [хотиржамлик] юрти қилгин ва унинг аҳлидан, Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирганларни самаротлар [мевалар ва бошқа турдаги озиқ-овқат] билан ризқлантиргин. [Аллоҳ унинг дуосини қабул қилди ва] деди: “[Аммо] куфр келтирганларни озгина [қисқа вақтга, арзимас ризқ билан] лаззатлантираман, сўнгра эса уни дўзаҳда азобланишга мажбур қиламан. Ва у [нақадар] ёмон қайтиш жойидир!
Тафсир: [Иброҳим (алайҳиссалом) Масжидул-ҳаромда намозни қойим қилдилар ва Аллоҳга, Макка шаҳрини омонлик юрти қилишини, ҳамда унинг аҳолисини турли ҳил мева-чева ва бошқа яхшиликлар билан ризқлантиришини сўради. Ўз сўровини у айнан иймон келтирган бандалар билан чеклади ва бу билан, Аллоҳга бўлган ўзининг эҳтироми ва улуғлашини таъкидлаб кўрсатди. Аммо, Иброҳим (алайҳиссалом)нинг дуосини биринчи қисми (омонлик сўраши) умумий ва ҳаммага тегишли эди, шунинг учун Аллоҳ Таоло унинг дуосига қилган Ўз ижобатини, бузғунчилардан бошқаларига хослади. Бошқа томондан, Иброҳим (алайҳиссалом), Макка аҳлини ризқлантиришни сўраганда, бу ризқни фақат иймон келтирганлар билангина боғлади, ҳолбуки, Аллоҳ Таъало ўз ризқини нафақат мўмин бандаларга, балки кофирларга ҳам ато этади. Айнан шу сабадан, Аллоҳ Таъало хабар бериб айтдики, Унинг ризқлантириши барча аҳолига тегишли: у мўмин бўладими, кофир бўладими — ризқланмай қўймайди. Мусулмон бандалар, Аллоҳ ато этган дунёвий яхшиликларни, У Зотнинг тоат-ибодатига сарфлайдилар, сўнгра эса жаннат боғларига равона бўладилар. Кофир бўлган кимсалар эса, дунёвий тоййиботлардан фақат вақтинчалик, қисқа муддатга фойдаланадилар, кейин эса, мажбуран, зўрлик билан энг ёмон қайтиш жойи бўлган — дўзаҳга юбориладилар.]
2:127.
وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ
Оят: Ва [худди ўз кўзлари билан кўриб турганларидек, уларга эслатинг, эй Муҳаммад ﷺ] қачонки, Иброҳим уй [кааба]нинг пойдеворларини кўтараётганда ва Исмоил [унга ёрдам бериб турганда, уларнинг ҳар бирлари Аллоҳга илтижо қилиб, дедилар]: “Эй Роббимиз! Бизлардан қабул эт! Албатта, Сенинг Ўзинг ўта эшитгувчи, ўта билимли Зотдирсан”.
2:128.
رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ
Оят: “Эй Роббимиз! Бизлар [иккимиз]ни Ўзингга таслим бўлгувчи [мусулмон]лардан қилгин ва зурриётимиздан [бир қисмини ҳам] Сенга таслим бўлгувчи [мусулмон] уммат [қил]. [Шубҳасиз, таслим бўлган уммат, бу — Муҳаммад ﷺнинг умматидир, зеро Муҳаммад ﷺнинг ўзлари Иброҳим ва Исмоилнинг зурриётидандир]. Ва бизларга ибодат [қиладиган жойларимизни, ёки, ибодат қоида] ларимизни кўрсатгин, ҳамда, тавбаларимизни қабул этгин! Албатта, Сенинг Ўзинг тавбаларни [кўплаб ва ҳамиша] қабул қилувчи, ўта раҳмли Зотдирсан”.
https://t.me/tafsirassaadiy
2:129.
رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ
Оят: “Эй Роббимиз! Уларнинг ичларидан, уларга оятларингни тиловат қилиб берадиган, китоб [қуръон] ва ҳикмат [суннат ва шаръий қоидалар]га ўргатадиган, ҳамда, уларни [мункар амаллардан] поклайдиган элчи [пайғамбар] юборгин. Албатта, Сенинг Ўзинг — ўта иззатли ва ўта ҳикматли Зотдирсан”.
Тафсир: [Эй Муҳаммад! Иброҳим ва Исмоилнинг каабани пойдеворини кўтараётган, ҳамда бу шарафли ишларини сабр билан давом эттираётган вақтларини эсланг. Уларнинг қалблари қўрқув ва умид билан тўлиб, тошган бир пайтда, ушбу улуғвор амални бажарар эканлар, Роббиларига илтижо қилиб, улардан бу амални қабул этишини, ҳамда, уни инсонларга манфаатли қилиб беришини сўрадилар.
Қалблари билан Роббиларига хушуъ қилиб турганларида, яна Аллоҳдан, уларнинг зурриётларини ислом умматидан қилишини сўрадилар ва бунда, бирданига Аллоҳнинг олдида ҳам қалб билан камтарлик кўрсатиш, тил билан дуо қилиш, ҳам бадан аъзолари билан буйруқларни бажариш [чунки каабани деворини кўтараётган эдилар, бу эса амаллар сирасига киради —тарж.] орқали хорликни намойиш қилиш бордир. Сўнгра улар Аллоҳдан, уларга ибодат қоидаларини кўрсатишини, яъни, кўргазмали равишда, ибодат қонун-қоидаларини уларга намоён этишни сўрадилар, токи бу инсоният учун катта фойда ва манфаатларни етказсин. Бир фикрга кўра, бу оятдаги “манаасик” сўзи остида — ҳаж зиёратининг барча амаллари назарда тутилган ва бунга муҳокама қилинаётган оятлар ҳам гувоҳлик бериб турибди. Иккинчи тафсирга биноан эса, бу калима [манаасик]нинг маъноси анча кенг бўлиб, унга исломнинг барча арконлари ва қонун-қоидалари тааллуқлидир. Оятларнинг умумий маъноси шунга ишора қилади. Араб тилидаги “нусук” сўзи — “Ибодат”, деган маънони англатиб, кўпинча у ҳаж ибодатига тегишли бўлган амалларга нисбатан қўлланилади. Халқда ушбу сўзни айнан мана шу маънода ишлатилади. Ҳар нима бўлса ҳам [ушбу оятда], иккала пайғамбар Аллоҳ Таъалодан ўзлари учун манфаатли илм ва солиҳ амални сўраб, дуо қилдилар. Ва аксар ҳолларда, унутиб қўйгани, ёки эътиборсизликка тушиб қолгани туфайли, инсон тавбага муҳтож бўлгани учун, улар Аллоҳдан, уларнинг тавбаларини қабул этишини ҳам илтижо қилдилар. Дуоларининг сўнггида, шон-шарафлари зиёда бўлиши учун, зурриётларидан пайғамбар чиқаришни Роббиларидан илтимос қилдилар. Инсонлар бу пайғамбарга итоат қилиб, унинг гўзал фазилатларини таниб олишларини хоҳладилар. У [Аллоҳдан келган шундай элчи бўлиши керак эдики] инсонларга Аллоҳнинг ваҳийсини тиловат қиладиган, унга катта эътибор қаратадиган, одамлар бу оятларни ёддан билиб олишларига ёрдам берадиган, қуръон ва суннатнинг баёнига ўргатадиган, одамлар қалбларини солиҳ амаллар орқали поклайдиган ва юракни бузуқликка олиб келадиган қабиҳ амаллардан четлантирадиган пайғамбар бўлиши керак эди. Иброҳим ва Исмоил (алайҳимассалом)лар ўз сўровларининг сўнггида Аллоҳнинг ўта иззатли ва ўта ҳикматли эканини зикр қилиб, мақтадилар ва ушбу икки илоҳий сифат — иззат ва ҳикматга биноан пайғамбар танлаб олишини сўрадилар. Дарҳақиқат, бутун борлиқ Аллоҳга бўйсунади ва У Зотнинг иродасига ҳеч ким қарши чиқа олмайди. Ўзининг ҳикматига мувофиқ У барча нарсани ўз ўрнига қўяди. Шунинг учун ҳам, Аллоҳ уларнинг дуоларини ижобат қилди ва инсонларга фазилатли пайғамбар — Муҳаммад ﷺни юбордики, унинг келиши Иброҳим ва Исмоил зурриётларига, қолаверса бутун инсониятга каттакон раҳмат ва ақлга сиғмас марҳамат бўлди. Шу сабабли, пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺ: “Мен — аждодим Иброҳим (алайҳиссалом)нинг дуосини ҳосиласиман [яъни, дуосининг ижобатиман]”, деб айтар эдилар.]
https://t.me/tafsirassaadiy
رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ
Оят: “Эй Роббимиз! Уларнинг ичларидан, уларга оятларингни тиловат қилиб берадиган, китоб [қуръон] ва ҳикмат [суннат ва шаръий қоидалар]га ўргатадиган, ҳамда, уларни [мункар амаллардан] поклайдиган элчи [пайғамбар] юборгин. Албатта, Сенинг Ўзинг — ўта иззатли ва ўта ҳикматли Зотдирсан”.
Тафсир: [Эй Муҳаммад! Иброҳим ва Исмоилнинг каабани пойдеворини кўтараётган, ҳамда бу шарафли ишларини сабр билан давом эттираётган вақтларини эсланг. Уларнинг қалблари қўрқув ва умид билан тўлиб, тошган бир пайтда, ушбу улуғвор амални бажарар эканлар, Роббиларига илтижо қилиб, улардан бу амални қабул этишини, ҳамда, уни инсонларга манфаатли қилиб беришини сўрадилар.
Қалблари билан Роббиларига хушуъ қилиб турганларида, яна Аллоҳдан, уларнинг зурриётларини ислом умматидан қилишини сўрадилар ва бунда, бирданига Аллоҳнинг олдида ҳам қалб билан камтарлик кўрсатиш, тил билан дуо қилиш, ҳам бадан аъзолари билан буйруқларни бажариш [чунки каабани деворини кўтараётган эдилар, бу эса амаллар сирасига киради —тарж.] орқали хорликни намойиш қилиш бордир. Сўнгра улар Аллоҳдан, уларга ибодат қоидаларини кўрсатишини, яъни, кўргазмали равишда, ибодат қонун-қоидаларини уларга намоён этишни сўрадилар, токи бу инсоният учун катта фойда ва манфаатларни етказсин. Бир фикрга кўра, бу оятдаги “манаасик” сўзи остида — ҳаж зиёратининг барча амаллари назарда тутилган ва бунга муҳокама қилинаётган оятлар ҳам гувоҳлик бериб турибди. Иккинчи тафсирга биноан эса, бу калима [манаасик]нинг маъноси анча кенг бўлиб, унга исломнинг барча арконлари ва қонун-қоидалари тааллуқлидир. Оятларнинг умумий маъноси шунга ишора қилади. Араб тилидаги “нусук” сўзи — “Ибодат”, деган маънони англатиб, кўпинча у ҳаж ибодатига тегишли бўлган амалларга нисбатан қўлланилади. Халқда ушбу сўзни айнан мана шу маънода ишлатилади. Ҳар нима бўлса ҳам [ушбу оятда], иккала пайғамбар Аллоҳ Таъалодан ўзлари учун манфаатли илм ва солиҳ амални сўраб, дуо қилдилар. Ва аксар ҳолларда, унутиб қўйгани, ёки эътиборсизликка тушиб қолгани туфайли, инсон тавбага муҳтож бўлгани учун, улар Аллоҳдан, уларнинг тавбаларини қабул этишини ҳам илтижо қилдилар. Дуоларининг сўнггида, шон-шарафлари зиёда бўлиши учун, зурриётларидан пайғамбар чиқаришни Роббиларидан илтимос қилдилар. Инсонлар бу пайғамбарга итоат қилиб, унинг гўзал фазилатларини таниб олишларини хоҳладилар. У [Аллоҳдан келган шундай элчи бўлиши керак эдики] инсонларга Аллоҳнинг ваҳийсини тиловат қиладиган, унга катта эътибор қаратадиган, одамлар бу оятларни ёддан билиб олишларига ёрдам берадиган, қуръон ва суннатнинг баёнига ўргатадиган, одамлар қалбларини солиҳ амаллар орқали поклайдиган ва юракни бузуқликка олиб келадиган қабиҳ амаллардан четлантирадиган пайғамбар бўлиши керак эди. Иброҳим ва Исмоил (алайҳимассалом)лар ўз сўровларининг сўнггида Аллоҳнинг ўта иззатли ва ўта ҳикматли эканини зикр қилиб, мақтадилар ва ушбу икки илоҳий сифат — иззат ва ҳикматга биноан пайғамбар танлаб олишини сўрадилар. Дарҳақиқат, бутун борлиқ Аллоҳга бўйсунади ва У Зотнинг иродасига ҳеч ким қарши чиқа олмайди. Ўзининг ҳикматига мувофиқ У барча нарсани ўз ўрнига қўяди. Шунинг учун ҳам, Аллоҳ уларнинг дуоларини ижобат қилди ва инсонларга фазилатли пайғамбар — Муҳаммад ﷺни юбордики, унинг келиши Иброҳим ва Исмоил зурриётларига, қолаверса бутун инсониятга каттакон раҳмат ва ақлга сиғмас марҳамат бўлди. Шу сабабли, пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺ: “Мен — аждодим Иброҳим (алайҳиссалом)нинг дуосини ҳосиласиман [яъни, дуосининг ижобатиман]”, деб айтар эдилар.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:130.
وَمَن يَرْغَبُ عَن مِّلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَن سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ
Оят: [Бас] Иброҳимнинг дини [яккаилоҳлик, тавҳид ва Аллоҳнинг итоати]дан, ўз нафсини [яъни, ўз-ўзини] пастлатган [хорлаган]лардан бошқа ким ҳам юз ўгирар эди? [Ва Мен — Аллоҳ — қасам ичиб айтаманки, ҳақиқатдан ҳам] Биз уни [Иброҳимни] бу дунёда танлаб олдик [Ҳаёти дунёда, Аллоҳ Иброҳим (алайҳиссалом)ни бошқа барча пайғамбарлардан афзал қилди, магарам, фақат Муҳаммад ﷺгина ундан устунликка эга, ҳамда Аллоҳ уни ўзига халил — суюмли дўст қилиб олди]. Ва батаҳқиқ, охират ҳаётида у солиҳлардан бўлажак.
Тафсир: [Ҳақиқатдан ҳам, Иброҳим (алайҳиссалом)нинг юксак фазилатлари ва афзалликларини билгандан сўнг, унинг миллати [яъни, дини]дан фақат нодон, аҳмоқ кимсаларгина юз ўгиради. Бундай одамлар ўзлари ҳақида ҳеч нарса билмайдилар ва ўз жонларига (нафсларига) нисбатан эътиборсизлик, лоқайдлик кўрсатадилар. Улар арзимас нарсаларни деб, ўз жонларини арзон баҳога сотадилар. Иброҳим (алайҳиссалом)нинг динини мустаҳкам тутганларга келсак, улар энг ақли расо ва етук кишилардир. Шундан сўнг, Аллоҳ Таъало Иброҳим (алайҳиссалом)нинг дунёдаликларида ва ўлимларидан сўнг топадиган тақдири ҳақида ҳикоя қилди. Ҳаёти дунёда у Аллоҳнинг танлаб олган пайғамбари бўлдики, Аллоҳ уни энг аъло ва энг комил инсонлардан бўлишлиги учун, эзгу ва солиҳ амалларга илҳомлантирди. Охират диёрида эса, у солиҳ кишилардан бўладики, бу солиҳлар энг буюк мартабалар ва энг олий даражаларга эришишга муваффақ бўладилар.]
2:131.
إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ
Оят: Қачонки Роббиси унга [Иброҳимга мурожаат қилиб]: “Таслим бўл” [яъни, Роббингга ўзингни тўлақонли топшир ва батамом итоат қил] — деганида, у [ўша заҳотиёқ]: “Оламлар Роббисига таслим бўлдим”, деди.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало, Ўзининг пайғамбари Иброҳимга ўзини Роббисига таслим бўлган ҳолида топширишини буюрганида, Иброҳим (алайҳиссалом) бир лаҳза ҳам ўйланиб ўтирмай, шу дамда буйруқни адо этди ва шу амали билан, у ўзининг [Аллоҳга бўлган] ихлоси, самимийлиги, яккаилоҳликка нақадар берилганлиги, ягона Аллоҳнигина севиши ва Унинг олдида тавба қилишини тасдиқлади. Тавҳид — яккаилоҳлик эса, унинг ажралмас сифатига айланди. Бу гўзал сифат — яккаилоҳликка берилишни у ҳаттоки ўзининг авлодларига сингдирди ва ҳамиша шу йўлни маҳкам тутишларини васият қилди. Тавҳид калимасини у, зурриётлари орасида боқий қолувчи калима ва авлоддан авлодга ўтадиган илм қилиб қолдирди. Бир вақтлар ўтиб, бу гўзал калима [лаа илааҳа иллаллоҳ калимаси] ҳаттоки Яъқуб (алайҳиссалом)гача етиб бордики, у бу олий каломни ўз ўғиллари ва авлодларига васият қилди.]
2:132.
وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ
Оят: Буни [яъни, “Оламлар Роббисига таслим бўлдим” — сўзларини, ёки мусулмонлик динини] ўзининг авлодларига Иброҳим васият қилган эди ва Яъқуб ҳам: “Эй ўғилларим! Дарҳақиқат, Аллоҳ сизларга дин [қонун ва йўл]ни танлаб берди, бас, [Аллоҳга] таслим бўлган ҳолингизда, ўлинглар [яъни, ҳамиша мусулмонликни маҳкам тутинг ва шу йўлда оламдан ўтишга интилинг]
Тафсир: [Эй Яъқуб зурриёти! Сизларнинг аждодингиз Аллоҳга итоатгўй бўлишингизни васият қилган эди ва сизлар энг комил ҳолда унинг бу васиятига бўйсуниб, сўнгги пайғамбар йўлидан эргашишингиз лозим. Қачонки, Аллоҳ сизлар учун динни танлаб берганида, албатта, сизларга нисбатан буюк марҳамат кўрсатган эди. Бас, ушбу диннинг кўрсатмаларига амал қилинг, унинг ахлоқий қонун-қоидаларига риоя қилинг ва бу йўлдан, то сизларга ўлим келмагунича, чекиниб кетманг! Чунки инсон умр бўйи қандай эътиқод ва дунёқарашларни тутган бўлса, ўлим соатида ҳам, ўша нарсани устида жон беради. Борди-ю, у ўзининг дунёқарашлари устида ўлса, улар билан ҳаттоки қайта тирилганида ҳам ажралмайди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَمَن يَرْغَبُ عَن مِّلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَن سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ
Оят: [Бас] Иброҳимнинг дини [яккаилоҳлик, тавҳид ва Аллоҳнинг итоати]дан, ўз нафсини [яъни, ўз-ўзини] пастлатган [хорлаган]лардан бошқа ким ҳам юз ўгирар эди? [Ва Мен — Аллоҳ — қасам ичиб айтаманки, ҳақиқатдан ҳам] Биз уни [Иброҳимни] бу дунёда танлаб олдик [Ҳаёти дунёда, Аллоҳ Иброҳим (алайҳиссалом)ни бошқа барча пайғамбарлардан афзал қилди, магарам, фақат Муҳаммад ﷺгина ундан устунликка эга, ҳамда Аллоҳ уни ўзига халил — суюмли дўст қилиб олди]. Ва батаҳқиқ, охират ҳаётида у солиҳлардан бўлажак.
Тафсир: [Ҳақиқатдан ҳам, Иброҳим (алайҳиссалом)нинг юксак фазилатлари ва афзалликларини билгандан сўнг, унинг миллати [яъни, дини]дан фақат нодон, аҳмоқ кимсаларгина юз ўгиради. Бундай одамлар ўзлари ҳақида ҳеч нарса билмайдилар ва ўз жонларига (нафсларига) нисбатан эътиборсизлик, лоқайдлик кўрсатадилар. Улар арзимас нарсаларни деб, ўз жонларини арзон баҳога сотадилар. Иброҳим (алайҳиссалом)нинг динини мустаҳкам тутганларга келсак, улар энг ақли расо ва етук кишилардир. Шундан сўнг, Аллоҳ Таъало Иброҳим (алайҳиссалом)нинг дунёдаликларида ва ўлимларидан сўнг топадиган тақдири ҳақида ҳикоя қилди. Ҳаёти дунёда у Аллоҳнинг танлаб олган пайғамбари бўлдики, Аллоҳ уни энг аъло ва энг комил инсонлардан бўлишлиги учун, эзгу ва солиҳ амалларга илҳомлантирди. Охират диёрида эса, у солиҳ кишилардан бўладики, бу солиҳлар энг буюк мартабалар ва энг олий даражаларга эришишга муваффақ бўладилар.]
2:131.
إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ
Оят: Қачонки Роббиси унга [Иброҳимга мурожаат қилиб]: “Таслим бўл” [яъни, Роббингга ўзингни тўлақонли топшир ва батамом итоат қил] — деганида, у [ўша заҳотиёқ]: “Оламлар Роббисига таслим бўлдим”, деди.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало, Ўзининг пайғамбари Иброҳимга ўзини Роббисига таслим бўлган ҳолида топширишини буюрганида, Иброҳим (алайҳиссалом) бир лаҳза ҳам ўйланиб ўтирмай, шу дамда буйруқни адо этди ва шу амали билан, у ўзининг [Аллоҳга бўлган] ихлоси, самимийлиги, яккаилоҳликка нақадар берилганлиги, ягона Аллоҳнигина севиши ва Унинг олдида тавба қилишини тасдиқлади. Тавҳид — яккаилоҳлик эса, унинг ажралмас сифатига айланди. Бу гўзал сифат — яккаилоҳликка берилишни у ҳаттоки ўзининг авлодларига сингдирди ва ҳамиша шу йўлни маҳкам тутишларини васият қилди. Тавҳид калимасини у, зурриётлари орасида боқий қолувчи калима ва авлоддан авлодга ўтадиган илм қилиб қолдирди. Бир вақтлар ўтиб, бу гўзал калима [лаа илааҳа иллаллоҳ калимаси] ҳаттоки Яъқуб (алайҳиссалом)гача етиб бордики, у бу олий каломни ўз ўғиллари ва авлодларига васият қилди.]
2:132.
وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ
Оят: Буни [яъни, “Оламлар Роббисига таслим бўлдим” — сўзларини, ёки мусулмонлик динини] ўзининг авлодларига Иброҳим васият қилган эди ва Яъқуб ҳам: “Эй ўғилларим! Дарҳақиқат, Аллоҳ сизларга дин [қонун ва йўл]ни танлаб берди, бас, [Аллоҳга] таслим бўлган ҳолингизда, ўлинглар [яъни, ҳамиша мусулмонликни маҳкам тутинг ва шу йўлда оламдан ўтишга интилинг]
Тафсир: [Эй Яъқуб зурриёти! Сизларнинг аждодингиз Аллоҳга итоатгўй бўлишингизни васият қилган эди ва сизлар энг комил ҳолда унинг бу васиятига бўйсуниб, сўнгги пайғамбар йўлидан эргашишингиз лозим. Қачонки, Аллоҳ сизлар учун динни танлаб берганида, албатта, сизларга нисбатан буюк марҳамат кўрсатган эди. Бас, ушбу диннинг кўрсатмаларига амал қилинг, унинг ахлоқий қонун-қоидаларига риоя қилинг ва бу йўлдан, то сизларга ўлим келмагунича, чекиниб кетманг! Чунки инсон умр бўйи қандай эътиқод ва дунёқарашларни тутган бўлса, ўлим соатида ҳам, ўша нарсани устида жон беради. Борди-ю, у ўзининг дунёқарашлари устида ўлса, улар билан ҳаттоки қайта тирилганида ҳам ажралмайди.]
https://t.me/tafsirassaadiy